Bijdragen aan Berghapedia? Klik hier om je aan te melden !

Grafelijke molen 's-Heerenberg: verschil tussen versies

Uit Berghapedia
Ga naar: navigatie, zoeken
k (redactie, aanvulling)
k (Stendermolen)
(8 tussenliggende versies door dezelfde gebruiker niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
[[Bestand: Kaart 's-Heerenberg 1560.jpg|thumb|right|400px|'''Detail van de plattegrond van [[Deventer, Jacob van|Jacob van Deventer]] uit [[1560]] met rechtsboven de grafelijke molen in 's-Heerenberg]]
+
De '''grafelijke molen''' in [['s-Heerenberg]] was een van de vier [[Grafelijke molens|dwang- of banmolens]], die [[Willem II van den Bergh]] tegen [[1450]] heeft laten bouwen. Anders dan de andere drie dwangmolens (bij [[Didam]], [[Gendringen]] en [[Zeddam]]), was de 's-Heerenbergse molen geen stenen [[Torenmolen|torenmolen]], maar een houten standerdmolen. Hij stond buiten de [[Molenpoort]], ongeveer waar nu het [[Oude kerkhof 's-Heerenberg|oude katholieke kerkhof]] en het [[Openbaar vervoer|busstation]] zijn. De [[Straten|straat]] [[Stendermolen]] aan de rand van dit terrein herinnert aan deze molen.
De '''grafelijke molen''' in [['s-Heerenberg]] was een van de vier [[Grafelijke molens|dwang- of banmolens]], die [[Willem II van den Bergh]] rond [[1440]] heeft laten bouwen. Hij stond buiten de [[Molenpoort]], ongeveer waar nu de [[Algemene Begraafplaats 's-Heerenberg|algemene begraafplaats]] ligt.  
 
  
De boeren in het [[Land van den Bergh]] waren verplicht hun graan op een van de dwang- of banmolens te laten malen. Heer Willem II heeft ook de banmolens in [[Terlaaksmolen|Didam]], [[Grafelijke molen in Gendringen| Gendringen]] en [[torenmolen|Zeddam]] laten bouwen. In [[1451]] schonk hij uit elk van deze vier molens een rente van een ''malder rogge'' en een ''malder malt'' aan [[het Gasthuis]] in de [[Kellenstraat]].
+
Op de plek waar de molen werd gebouwd, had al een houten standerdmolen gestaan, maar die was in [[1442]] afgebrand. Dat zijn opvolger weer een standerdmolen was, blijkt onder meer uit een aantal rekeningen uit de periode [[1469]]–[[1506]] die in het [[Archief Huis Bergh|archief]] van [[Huis Bergh]] worden bewaard. Hierin is sprake van een ''spill'', ''staindert'', ''stander'' en ''ass'' – de dikke stam waarop de molenkast rust.  
 +
 
 +
Ook de molen die [[Deventer, Jacob van|Jacob van Deventer]] schetsmatig op zijn kaart uit [[1560]] heeft aangegeven, is duidelijk een standerdmolen en geen torenmolen. Dat was tien jaar voor de molen op 22 juli [[1570]] door de bliksem werd getroffen en ''geheel gedestrueert ende ontstucken van den donder ende blyxem geslagen'' werd. Een dergelijke verwoestende [[brand]] ligt meer voor de hand bij een houten standerdmolen dan bij een stenen torenmolen. Als aanwijzing dat de molen een torenmolen was, wordt wel gewezen op de akte van 5 oktober [[1451]] waarin heer Willem II uit elk van zijn molens ''te Berge, Sedam, Diedam en Gendringen'' een rente van een ''malder rogge'' en een ''malder malt'' schonk aan [[het Gasthuis]] in de [[Kellenstraat]]. Het feit dat de vier molens hier in een adem genoemd worden, is geen bewijs dat ze alle vier van hetzelfde type waren.
 +
 
 +
Na de brand werd nog datzelfde jaar de nieuwe standerdmolen gebouwd die op de tekeningen hieronder van na 1560 is afgebeeld. Het was een open standerdmolen: het balkenwerk van de voet was niet afgedekt en stond bloot aan weer en wind. De nog steeds bestaande [[Akkermolen]] in het Brabantse Zundert, die ook [[Berghse bezittingen|Berghs bezit]] is geweest, is ook een open standerdmolen. [[Willemsens molen Etten|Willemsens molen]] in [[Etten]], eveneens een grafelijke molen, was een gesloten standerdmolen.
 +
 
 +
De nieuwe standerdmolen is in [[1826]] bij herstelwerkzaamheden ingestort. [[Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen]], [[Graven van den Bergh|graaf van Bergh]], heeft toen opdracht gegeven een [[Molen achter het Jodenkerkhof| beltmolen]] te bouwen. Die kwam te staan aan de [[Zeddamseweg 's-Heerenberg|Zeddamseweg]] achter de [[Joodse begraafplaats]], waar de molen meer wind kon vangen.
  
De 's-Heerenbergse molen werd op 22 juli [[1570]] door de bliksem getroffen en is toen geheel verloren gegaan. Anders dan de drie andere hier genoemde molens, was deze molen geen torenmolen was, maar een standerdmolen. Op de afbeeldingen is duidelijk te zien dat hij leek op de [[Willemsens molen]] in [[Etten]], die ook een grafelijke molen was.
 
<br clear=all/>
 
 
{|
 
{|
 
|- valign=top
 
|- valign=top
|[[Bestand:Voor_flyer_stad_'s-Heerenberg.jpg|thumb|400px|'''Aanzicht van 's-Heerenberg vanuit het oosten met rechts de molen.]]
+
|[[Bestand: Kaart 's-Heerenberg 1560.jpg|thumb|right|380px|'''<center>De kaart van Jacob van Deventer uit 1560 met buiten de Molenpoort de grafelijke molen van 's-Heerenberg</center>]]
|[[Bestand: 's-Heerenberg met molen noord.png|thumb|600px|'''<center>Aanzicht van 's-Heerenberg vanuit het noorden met links de molen.'''<br>Boven de tekening staat een van de [[Chronogram#De_chronogrammen_van_graaf_Oswald_III|chronogrammen]] van [[Oswald III van den Bergh|graaf Oswald III]]. Stamt de tekening uit zijn tijd?<br>Klik op de tekeningen voor een vergroting.]]
+
|[[Bestand: Molen sHb 1727.jpg|thumb|left|630px|'''<center>Detail van een kaart uit [[Bücker, Theodorus|Theodorus Bückers]] atlas ''Caarte van de graafschap Berghe'' uit [[1727]] met de open standerdmolen uit 1570. Rechts de Molenpoort. Het noorden is hier de onderkant van de kaart.</center>]]
 +
|- valign=top
 +
|[[Bestand:Voor_flyer_stad_'s-Heerenberg.jpg|thumb|380px|'''<center>Gezicht op 's-Heerenberg vanuit het oosten met rechts de molen.'''<br> Deze tekening is waarschijnlijk gemaakt op basis van [[Kleefsche en Zuid-Hollandsche Arkadia|een tekening]] van Abraham Zeeman.</center>]]
 +
| [[Bestand: 's-Heerenberg met molen noord.png|left|thumb|630px|'''<center>Gezicht op 's-Heerenberg vanuit het noorden met links de molen.'''<br>Tekening van [[Pronk, Cornelis|Cornelis Pronk]] gedateerd 25 juli [[1730]].<br>Boven de tekening staat een van de [[Chronogram#De_chronogrammen_van_graaf_Oswald_III|chronogrammen]] van [[Oswald III van den Bergh|graaf Oswald III]].<br>Klik op de tekeningen voor een vergroting.</center>]]
 
|}
 
|}
 
== Bronnen ==
 
== Bronnen ==
*[http://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&tbnummer=06649+y Molendatabase], gebaseerd op:
+
*''Het Huis Bergh'' door [[Schilfgaarde, Mr. Anthonie Paul van|mr. A.P. van Schilfgaarde]], uitgeverij Leiter-Nypels, Maastricht (1950), blz. 39
**[[Archief Huis Bergh]], regest 658
+
*[http://www.molendatabase.org/ Molendatabase], databasenummers 3991, 3992 en 14604
**Een artikel van H. Stam in [[Graafschapbode|De Graafschapbode]] van 19 januari [[1959]]
+
*[[Archief Huis Bergh]], inventarisnummers 1965, 2034, 2046, 2068, 2887; regesten 9 en 658
 +
*Een artikel van H. Stam in [[Graafschapbode|De Graafschapbode]] van 19 januari [[1959]]
 +
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Standerdmolen Standerdmolen] op Wikipedia
  
[[Categorie:Grafelijke molens]] [[Categorie: Molens 's-Heerenberg]]
+
[[Categorie:Grafelijke molens]] [[Categorie: Molens 's-Heerenberg]] [[Categorie:Cornelis Pronk]]

Versie van 5 jan 2020 om 13:31

De grafelijke molen in 's-Heerenberg was een van de vier dwang- of banmolens, die Willem II van den Bergh tegen 1450 heeft laten bouwen. Anders dan de andere drie dwangmolens (bij Didam, Gendringen en Zeddam), was de 's-Heerenbergse molen geen stenen torenmolen, maar een houten standerdmolen. Hij stond buiten de Molenpoort, ongeveer waar nu het oude katholieke kerkhof en het busstation zijn. De straat Stendermolen aan de rand van dit terrein herinnert aan deze molen.

Op de plek waar de molen werd gebouwd, had al een houten standerdmolen gestaan, maar die was in 1442 afgebrand. Dat zijn opvolger weer een standerdmolen was, blijkt onder meer uit een aantal rekeningen uit de periode 14691506 die in het archief van Huis Bergh worden bewaard. Hierin is sprake van een spill, staindert, stander en ass – de dikke stam waarop de molenkast rust.

Ook de molen die Jacob van Deventer schetsmatig op zijn kaart uit 1560 heeft aangegeven, is duidelijk een standerdmolen en geen torenmolen. Dat was tien jaar voor de molen op 22 juli 1570 door de bliksem werd getroffen en geheel gedestrueert ende ontstucken van den donder ende blyxem geslagen werd. Een dergelijke verwoestende brand ligt meer voor de hand bij een houten standerdmolen dan bij een stenen torenmolen. Als aanwijzing dat de molen een torenmolen was, wordt wel gewezen op de akte van 5 oktober 1451 waarin heer Willem II uit elk van zijn molens te Berge, Sedam, Diedam en Gendringen een rente van een malder rogge en een malder malt schonk aan het Gasthuis in de Kellenstraat. Het feit dat de vier molens hier in een adem genoemd worden, is geen bewijs dat ze alle vier van hetzelfde type waren.

Na de brand werd nog datzelfde jaar de nieuwe standerdmolen gebouwd die op de tekeningen hieronder van na 1560 is afgebeeld. Het was een open standerdmolen: het balkenwerk van de voet was niet afgedekt en stond bloot aan weer en wind. De nog steeds bestaande Akkermolen in het Brabantse Zundert, die ook Berghs bezit is geweest, is ook een open standerdmolen. Willemsens molen in Etten, eveneens een grafelijke molen, was een gesloten standerdmolen.

De nieuwe standerdmolen is in 1826 bij herstelwerkzaamheden ingestort. Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen, graaf van Bergh, heeft toen opdracht gegeven een beltmolen te bouwen. Die kwam te staan aan de Zeddamseweg achter de Joodse begraafplaats, waar de molen meer wind kon vangen.

De kaart van Jacob van Deventer uit 1560 met buiten de Molenpoort de grafelijke molen van 's-Heerenberg
Detail van een kaart uit Theodorus Bückers atlas Caarte van de graafschap Berghe uit 1727 met de open standerdmolen uit 1570. Rechts de Molenpoort. Het noorden is hier de onderkant van de kaart.
Gezicht op 's-Heerenberg vanuit het oosten met rechts de molen.
Deze tekening is waarschijnlijk gemaakt op basis van een tekening van Abraham Zeeman.
Gezicht op 's-Heerenberg vanuit het noorden met links de molen.
Tekening van Cornelis Pronk gedateerd 25 juli 1730.
Boven de tekening staat een van de chronogrammen van graaf Oswald III.
Klik op de tekeningen voor een vergroting.

Bronnen