Brontekst bekijken van Chronogram

== Wat is een chronogram? ==
Een '''chronogram''' (of jaardicht, jaartalvers, getalvers, tijdvers of carnacioen) is een korte spreuk of een vers uit één of enkele regels, waarin de letters M, D, C, L, X, V en I, wanneer zij als Romeinse cijfers gelezen en bij elkaar opgeteld worden, een jaartal geven.

Een bindende voorwaarde is dat de letters die ook een Romeins cijfer zijn, állemaal gebruikt moeten worden. Verder moet de tekst bij voorkeur in het Latijn gesteld zijn en moet in elk woord minstens één Romeins cijfer voorkomen. De letter J wordt als I gelezen, terwijl de U als V wordt geschreven. Verder wordt de W gezien als twee V's.

De betreffende letters onderscheiden zich van de rest doordat zij als hoofdletters of groter of in een andere kleur zijn afgebeeld, of door een combinatie hiervan.

De waarde van de Romeinse cijfers is:<br>
M = 1000, D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, V = 5 en I = 1

== Chronogrammen in Bergh ==
=== Een chronogram van gravin Madeleine ===
De [[Graven Van den Bergh|graven van Bergh]] hadden in de [[:Categorie:Jaartallen 1600-1699|17e eeuw]] een conflict met de heren van Grondstein uit het hertogdom [[Kleef]]. Gravin [[Madeleine de Cusance|gravin Madeleine]] liet in [[1662]] een memorie van tien bladzijden drukken, getiteld <small>IACHT-STRYT</small>, waarin zij puntsgewijs alle argumenten opsomde waarom het jachtrecht in Beek aan Bergh toeviel en niet aan Grondstein. De memorie eindigt met een zesregelig chronogram, in elke regel waarvan het jaartal 1662 schuilt. Om aan de eisen van een chronogram te voldoen, vormen de zes regels een nogal geforceerd geheel, maar de betekenis is ongeveer dat schoonheid en helderheid verhevener zijn dan toorn en wreedheid.

<center><font color="red">I</font>n p<font color="red">VLC</font>hr<font color="red">I</font>t <font color="red">VDI</font>ne<font color="red">M</font>!<br>
<font color="red">CL</font>ar<font color="red">I</font>ss<font color="red">IM</font>a <font color="red">D</font>e<font color="red">X</font>tra.<br>
<font color="red">MVL</font>to <font color="red">IV</font>re <font color="red">C</font>onf<font color="red">ID</font>ens <br>
<font color="red">C</font>a<font color="red">L</font>en<font color="red">DI</font>s no<font color="red">V</font>e<font color="red">M</font>br<font color="red">I</font>s s<font color="red">V</font>perat. <br>
et præstat <font color="red">C</font>r<font color="red">VD</font>e<font color="red">LIVM</font> <font color="red">I</font>ra<br>
et <font color="red">D</font>æ<font color="red">M</font>on<font color="red">I</font>s tr<font color="red">VCVL</font>ent<font color="red">I</font>a.</center>

=== De chronogrammen van graaf Oswald III ===
[[Oswald III van den Bergh|Graaf Oswald III]] heeft vier chronogrammen nagelaten die vandaag de dag nog steeds in [[gemeente Bergh|Bergh]] te zien zijn. Ze staan [[Oswald III van den Bergh#Zijn chronogrammen|op zijn pagina]] beschreven.

Als voorbeeld volgt nu het chronogram dat hij in [[1701]] boven het ingangsportaal van [[Huis Bergh]] heeft laten aanbrengen. Zijn eigen voornaam en die van [[Maria Leopoldina van Oostfriesland-Rietberg|zijn vrouw]] worden er in gebruikt.

<center>''<font color="red">D</font>eo fa<font color="red">V</font>ente Os<font color="red">VV</font>a<font color="red">LDV</font>s et <font color="red">L</font>eopo<font color="red">LDI</font>na e<font color="red">X</font>str<font color="red">VX</font>er<font color="red">V</font>nt''</center>.

Deze zin ''Deo favente Oswaldus et Leopoldina extruxerunt'' betekent: Met Gods gunst hebben Oswald en Leopoldina dit gebouwd.<br>
Het jaartal is 3∙D + 3∙L + 2∙X + 6∙V + I = 3∙500 + 3∙50 + 2∙10 + 6∙5 + 1 = 1701.

=== Een dubbel chronogram uit 1728 ===
[[Bestand:Johan Baptist chronoram 1728.jpg|thumb|right|400px|klik op de afbeelding voor een vergroting.]]
Chronogrammen waren niet altijd bedoeld om in steen gebeiteld te worden. Soms lijkt het alsof de klerken in de grafelijke kanselarij ze als tijdverdrijf maakten, en dan lieten ze de regel dat er in elk woord minstens één Romeins cijfer moet zitten weleens varen. Zo staat er in het minuntenboek van Huis Bergh over de jaren [[1723]]–[[1735]] onder de vermelding van de geboorte van [[Johan Baptist van Hohenzollern-Bergh|graaf Johan Baptist]] op 24 juni [[1728]] het volgende dubbele chronogram (''chronicon duplex'').
<br clear=all/>
<center>''E<font color="red">XUL</font>tate, <font color="red">IV</font>b<font color="red">IL</font>ate, <font color="red">C</font>o<font color="red">M</font>es nob<font color="red">I</font>s <font color="red">D</font>at<font color="red">V</font>s est,<br>
''honor <font color="red">D</font>et<font color="red">V</font>r <font color="red">C</font>o<font color="red">MI</font>t<font color="red">I</font>ssa, e<font color="red">X</font> q<font color="red">V</font>a <font color="red">ILL</font>e nat<font color="red">V</font>s est.''</center>

De regels ''Exsultate, jubilate, comes nobis datus est, honor detur comitissa, ex qua ille natus est'' geven allebei het jaartal 1728. Het eerste woord in het origineel bevat een kleine spelfout: na de x ontbreekt een s. De vertaling van het dubbele chronogram is:

<center>Verheugt u en juicht want ons is een graaf gegeven,<br>
hulde aan de gravin uit wie hij geboren is.</center>

=== Kerkelijke chronogrammen ===
In [[1834]] liet [[Pastoors en Kapelaans|pastoor]] [[Terwindt, Matthias|Terwindt]] bij de voltooiing van de restauratie van de [[Sint Oswalduskerk]] in [[Zeddam]] een gedenksteen met een chronogram aanbrengen naast de ingang van de kerk. Terwindt had uit eigen zak 25.000 gulden aan de restauratie bijgedragen. De zin ''Hancce suis restaurari curavit'' drukt uit dat Terwindt voor de restauratie heeft gezorgd.

<center>Han<font color="red">CC</font>e s<font color="red">VI</font>s resta<font color="red">V</font>rar<font color="red">I CV</font>ra<font color="red">VI</font>t<br/>
M. Ter<font color="red">VVI</font>n<font color="red">D</font>t, Pastor</center>

In [[1897]] werd op 18 augustus de [[Pancratiuskerk]] in [['s-Heerenberg]] ingewijd en de dag daarna het 50-jarig priesterjubileum van [[Nales, Johannes Theodorus|pastoor Nales]] gevierd. Ter gelegenheid daarvan werd het volgende chronogram gemaakt:

<center>Henr<font color="red">ICU</font>s praes<font color="red">VL</font> ae<font color="red">D</font>e<font color="red">M</font> en<font color="red">C</font>æn<font color="red">I</font>at fa<font color="red">V</font>sta e<font color="red">I</font> a<font color="red">V</font>g<font color="red">V</font>rat gregar<font color="red">IV</font>s Na<font color="red">L</font>es <font color="red">JV</font>b<font color="red">IL</font>ar<font color="red">IV</font>s.</center>

Ofwel ''Henricus praesul aedem encæniat fausta ei augurat gregarius Nales jubilarius''. Dit betekent: Prelaat Henricus heeft het gebouw ingewijd en de gewone jubilaris Nales heeft het goedgunstig gewijd. Prelaat Henricus was de aartsbisschop van Utrecht, Henricus van de Wetering.

== Een chronogram in Boxmeer ==
In het gebrandschilderde raam dat Madeleine de Cusance in [[1654]] schonk aan het [[Karmelietenklooster (Boxmeer)|karmelietenklooster]] in [[Boxmeer]] is een ''chronicon duplex'', een dubbel chronogram verwerkt. De Romeinse cjfers geven hier de dubbele waarde van het bedoelde jaartal.

<center>C<small>HRONICON</small> D<small>UPLEX</small></center>
<center>Beata <font color="red">M</font>ar<font color="red">I</font>a <font color="red">M</font>ag<font color="red">D</font>a<font color="red">L</font>ena <font color="red">D</font>e Pazz<font color="red">I</font> Pane ange<font color="red">LIC</font>o ref<font color="red">ICI</font>t<font color="red">V</font>r.</center>

De Romeinse cijfers komen uit op 3310 (2∙M + 2∙D + 2∙C + 2∙L + 1∙V + 5∙I). Delen door 2 levert het jaartal [[1655]]. Dit is, althans bij benadering, het jaar waarin het raam gemaakt is.

== Bronnen ==
*[http://www.huisbergh.nu Archief Huis Bergh], archieftoegang 0214, inventarisnummers 997 en 1182
*[[Archief Aartsbisdom Utrecht (Jaarboek)|Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht]], deel 37 ([[1911]]), blz. 62
*[http://www.delpher.nl Delpher] (dagblad De Tijd van 27 augustus 1897)
*[http://nl.wikipedia.org Wikipedia]
*''Latijn op Montferland'' door J.E.A.Th. Bogaers in: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, nr. 80 ([[1989]]), blz. 67–71
*[http://www.yumpu.com/nl/document/read/20065571/klik-hier-karmelitaanse-centra-van-spiritualiteit/5 De gebrandschilderde ramen in het Karmelklooster te Boxmeer]

[[Categorie:Graven van den Bergh]] [[Categorie:Kerken en Kloosters]]