Brontekst bekijken van Molen achter het Jodenkerkhof

[[Bestand:Molen_Arnhemse_courant_26_mei_1827.jpg|thumb|400px|right|'''De aankondiging van de aanbesteding van de molen in de ''Arnhemsche Courant'' van mei [[1827]]]]
== De molen gebouwd en in bedrijf ==
De '''Molen achter het Jodenkerkhof''' in [['s-Heerenberg]] is een beltmolen die in [[1829]] in opdracht van vorst [[Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen]], de toenmalige bezitter van het voormalige [[Land van den Bergh|graafschap Bergh]], werd gebouwd. Dit ter vervanging van de [[Grafelijke molen 's-Heerenberg|standerdmolen]] bij de [[Molenpoort]], die in [[1826]] bij herstelwerkzaamheden was ingestort. Op de nieuwe locatie achter de [[Jodenkerkhof|Joodse begraafplaats]] aan de [[Zeddamseweg 's-Heerenberg|Zeddamseweg]] kon de molen meer wind vangen dan bij de Molenpoort.

Al op 8 juni [[1827]] werd de molen aanbesteed, aannemer was G. Slittenhorst, molentimmerman uit Werth. De totale bouwkosten bedroegen 3.168 gulden en 48,5 cent. De molen werd opgetrokken onder toezicht van de Anholtse architect J.F. Ubbing. Als bouwmateriaal werden onder meer stenen gebruikt van de stadspoorten van [[Emmerik]], die juist in die tijd gesloopt werden. Jan ter Laak, die toen [[Molenaars|molenaar]] was van de [[Terlaaksmolen]] in [[Didam]] (ook een grafelijke molen), heeft veel bruikbaar advies kunnen geven bij de bouw.  

De oude standerdmolen was tot de afschaffing van de [[heerlijke rechten]] in [[1798]] een van de [[Grafelijke molens|dwangmolens]] van de [[Graven van den Bergh|graaf van Bergh]]. Daarna bleef de molen in het bezit van [[Huis Bergh]], zodat het vorst Anton Alois was die opdracht gaf de nieuwe molen te bouwen.

In [[1833]] overleed Gerrit Kelderman, de eerste pachter van deze molen. Zijn weduwe Cornelia Beerendsen overleed in [[1864]]. Johannes Franciscus Ketels volgde de weduwe Kelderman op; hij overleed in [[1852]]. Zijn weduwe Grada Winterink vertrok naar Giesbeek, terwijl haar broer Theodorus Filippus Jacobus Winterink m.i.v. 3 februari 1852 de pacht van de molen overnam. Op 1 augustus [[1854]] vroeg hij toestemming om in [[Stokkum]] een molen te mogen bouwen. In [[1865]] was Jan Heijltjes molenaar in 's-Heerenberg.

De molen bleef minimaal vijftig jaar in bezit van de familie Heijltjes, want in een advertentie in De Molenaar van 11 november [[1904]] vroeg de weduwe Heijltjes een gebruikte ijzeren binnenroede te koop. Deze moest een lengte hebben van 26 tot 27 meter, doch liefst 26 en een halve meter (info Erik Stoop, 6 okt. [[2008]]).

== Molen buiten gebruik ==
De molen kwam in [[1910]] buiten gebruik. Door oorlogshandelingen verloor de molen zijn wiekenkruis. Wat er precies met deze molen is gebeurd, lijkt een beetje in nevelen gehuld.

In [[1912]] werd [[Heek, Dr Jan Herman van|dr. Jan Herman van Heek]] eigenaar van de molen achter het Jodenkerkhof,  toen hij [[Huis Bergh]] met bijbehorende goederen kocht van [[Willem van Hohenzollern]], de laatste graaf van Bergh. In [[1920]] werd de kap hersteld.

In een brief van 18 februari [[1944]] aan de heer van Tienhoeven (voorzitter van den Hollandschen molen) meldde de heer [[Vriezen, G.J.|G.J. Vriesen jr.]] "''dat een Flakafdeeling van de Duitsche Weermacht onze molen te 's-Heerenberg van de Duitsche Marine heeft overgenomen en in het kapgedeelte een vertrek heeft ingericht (mogelijk luisterpost?). Men heeft de as eruit gewerkt en de kap aan de bovenzijde van een luik voorzien, waarop een soort antenne is geplaatst.''"

In [[1948]] is de molen grotendeels uitgebroken en geschikt gemaakt voor bewoning, daarna ([[1950]]-[[1954]]) zijn de muren langs de belt hersteld en heeft er onderhoud plaatsgevonden aan de kap en de ramen. In de 50er en 60er jaren had de [[Architecten|gemeentearchitect]] [[Wiet Rutten]] zijn atelier in de molen.

== Monument ==
Sinds 31 januari [[1967]] is de molen een [[Monumenten|rijksmonument]] (monumentnummer 9282).

In [[2016]] is er 'behoudrestauratie' uitgevoerd. Hierbij werd het [[Metselverband|metselwerk]] opnieuw [[Voeg|gevoegd]] en werden de stenen geïmpregneerd.

Op 23 november [[2018]] werd een één jaar durende restauratie afgerond. Deze werd uitgevoerd onder auspiciën van molenaar Mario van den Berg en bouwhistoricus Dick Zweers. Men koos ervoor om de molen niet meer te completeren met as en wieken. Zo kunnen het unieke kruiwerk (Engels kruiwerk bovenop de oude onderring van het rollenwerk) en oude zolderingen intact blijven. Een opvallend detail is de zeer zware versteviging van de donsbalk onder de koningsspil. Het voorkevelens en de beltdeur werden vernieuwd, bij de stenen in het metselwerk werd voor de originele rode kleur gekozen.

Op 17 juli [[2023]] is de kap (weer) zwart geschilderd. Er wordt op Facebook gesproken over de 'Zwarte Molen' of 'Zwarte Möll'.

== Beeldmateriaal ==
<gallery>
Bestand:Molen heerenberg 1122 (medium) (2).jpg|<center>Molen Boshoek
Bestand:S-Heerenberg_molen_bij_s-heerenberg_1920.jpg|<center>Anno [[1920]]
Bestand:Molen.jpg|[[1938]]
Bestand:Molen_met_as.jpg|[[1942]] De bovenas was toen nog aanwezig.
Bestand:Molen_achter_Jodenkerkhof_kl.jpg
Bestand:Molen_1970.jpg|<center>[[1970]]
Bestand:Molen-achter-jodenkerkhof-2008.03.29.jpg|<center>Maart [[2008]]
Bestand:10329026 745973085443350 7349444822468514091 n molen entree.jpg|<center>April [[2014]]
Bestand:10312419 745972848776707 507817563077922278 n molentrap.jpg|<center>April 2014 ‎ 
Bestand:1557688 745972835443375 2296489037089616066 molen..jpg|<center>April 2014
</gallery>

== Bronnen ==
*[[Archief Huis Bergh]], inventarisnummer 6418-003, 6418-009 en 6656
*[http://www.molendatabase.org Molendatabase], databasenummer 197
*Ansicht 1920 - Thiemo Kaaf
*Foto's uit 2014 van Doreen Jansen
*"Bijzondere restauratie korenmolen 's-Heerenberg", art. door Rolf Wassens en Marjan ten Broeke in Molens, dec. 2018.
*Brief met informatie over het gebruik tijdens de 2e WO: te vinden op https://zoeken.allemolens.nl/detail.php?nav_id=2-1&positie=16&id=146094771

[[Categorie:Grafelijke molens]] 
[[Categorie:Molens 's-Heerenberg]] 
[[Categorie:Rijksmonumenten 's-Heerenberg]] 
[[Categorie:'s-Heerenberg Zeddamseweg|Molen achter het Jodenkerkhof]]