Brontekst bekijken van Torenmolen

[[Bestand:Torenmolen-Zeddam-2008.jpg|500px|right]]
== Geschiedenis ==
<br clear=all/>
[[Bestand:Torenmolen 1727.png|right|thumb|300px|'''De Torenmolen op een kaart uit de atlas "Caarte van de [[Land van den Bergh|graafschap Berghe]]" van [[Bücker, Theodorus|Theodorus Bücker]] uit [[1727]]. Hier is de buitentrap nog aanwezig. ]]

De '''Torenmolen''' in [[Zeddam]] is een van de vier [[Grafelijke molens|dwang- of banmolens]], die [[Willem II van den Bergh]] tegen [[1450]] heeft laten bouwen. De dwangmolens in [[Terlaaksmolen|Didam]] en [[Grafelijke molen Gendringen|Gendringen]] waren van hetzelfde type. Alleen die in [['s-Heerenberg]] was een houten [[Grafelijke molen 's-Heerenberg|standerdmolen]].

De Zeddamse molen is de enige die van deze vier nog bestaat. Het bouwjaar moet vóór [[1441]] liggen, want in dat jaar wordt er in Zeddam al een molen vermeld. Er is geen voorganger bekend, zodat het om de molen moet gaan die er nu nog staats. Aanvankelijk was de molen van Zeddam een filiaal van de 's-Heerenbergse molen. Hij maalde het graan van de boeren uit het grootste deel van wat later de [[gemeente Bergh]] werd: [[Azewijn]], [[Beek]], [[Braamt]], [[Kilder]], [[Stokkum]], [[Vethuizen]], [[Vinkwijk]] en  [[Wijnbergen]].

Uit een akte van 5 oktober [[1451]] die bewaard wordt in het [[Archief Huis Bergh|archief]] van [[Huis Bergh]] blijkt dat [[Graven van den Bergh|heer Willem II]] uit elk van zijn molens ''te Berge, Sedam, Diedam en Gendringen'' een rente van een ''malder rogge'' en een ''malder malt'' schonk aan [[het Gasthuis]] in de [[Kellenstraat]].

In [[1839]] werd de molen ingrijpend verbouwd. Vanbuiten veranderde het aanzicht doordat de buitentrap werd vervangen door binnentrappen. Vanbinnen veranderde er meer: er kwam een tweede koppel molenstenen en er werden twee zolders bijgemaakt. In het onderste deel van de molen, dat nog niet gebruikt werd, kwam ruimte voor opslag en voor de maalderij. Ook werd er een hijswerktuig (luiwerk) geïnstalleerd waarmee zakken graan en meel op windkracht omhoog en omlaag getakeld konden worden. 

De heren en graven verpachtten de molen steeds voor periodes van zes jaar, tot [[Leopold van Hohenzollern|vorst Leopold]] hem in [[1904]] verkocht aan molenaar [[Gerretschen, Hermanus|Hermanus Gerretschen]]. In [[1928]] werd de molen voor sloop te koop aangeboden. Hierop heeft [[Heek, Dr Jan Herman van|dr. Jan Herman van Heek]], sinds [[1912]] eigenaar van Huis Bergh, hem in [[1929]] gekocht en gerestaureerd.

Sindsdien is de molen in [[1963]], [[1974]], [[1990]] en [[2005]] nogmaals gerestaureerd. Hierbij is altijd terughoudendheid betracht, zodat authentieke onderdelen zoveel mogelijk behouden konden blijven.

Sinds 31 januari [[1967]] is de molen een [[Monumenten|rijksmonument]] (monumentnummer 9290).

Begin [[2017]] stond de molen vier weken lang zonder wieken. In de werkplaats van molenmakersbedrijf Groot Wesseldijk in Lochem werden de roeden voorzien van nieuw hout. De kosten van rond de 30.000 euro werden voor de helft gedragen door de [[Stichting Huis Bergh]]. De overheid heeft de andere helft voor zijn rekening genomen.
<gallery>
Bestand:Zeddam 1930 - De Prins.jpg| Rond 1930, in 'De Prins'
</gallery>

== Koninklijk bezoek ==
[[Bestand: mol431993prinsclaus.JPG|right|thumb|300px|'''Prins Claus, vooraan links, verlaat de molen na zijn bezoek in 1993. Naast hem molenaar Frans de Bruin.]]
In [[1993]] heeft [[Bezoeken Prins Claus|prins Claus]] in zijn hoedanigheid van beschermheer van de ''Vereniging de Hollandsche Molen'' [[Koninklijk bezoek|een bezoek]] aan de Torenmolen gebracht. Dit gebeurde in verband met de voltooiing van de restauratie die in 1990 was begonnen. Na zijn bezoek aan de Torenmolen is prins Claus nog naar Huis Bergh geweest.
<br clear=all/>

== Een denkbeeldige rondgang door de molen omstreeks het jaar 1800 ==
Sinds 1839 gaan we door de brede deuren de molen binnen. Nu doen wij dat in gedachten via de buitentrap door de oorspronkelijke ingang, hoog in de molen. Sinds de verbouwing van 1839 was hier onder de belt een stenen gewelf. Dit in slechte staat geraakte gewelf is in de voorfase van de restauratie vervangen door een op verouderde gegevens berustende reconstructie van de middeleeuwse toestand. Een en ander staat geheel op zichzelf, omdat voor het overige bij de restauratie bewust is uitgegaan van de situatie zoals die in 1839 is ontstaan. Wij zien hier een geheel gesloten molenromp. Binnen is tot de huidige luizolder één hoge, niet toegankelijke ruimte. Tegen de romp bevindt zich een houten plankier, als een gedeeltelijk rondgaande stelling. Deze rust op radiaal in de muur opgelegde balken en wordt gedragen door een buitensluiting, gesteund door één houten staander met schoren.

In [[1721]] is de overeenkomstige constructie die toen nog op de [[Zevenaar|Zevenaarse]] Buitenmolen bestond, gedetailleerd beschreven. Dichtgezette openingen van de liggers kunnen we in Zeddam tegenwoordig boven de belt nog in de muur zien. Hieruit blijkt, dat de belt vóór 1839 hoger en de lengte van het gevlucht korter was. De belt wordt vanaf het maaiveld bereikt met een trap. In het plankier is een luik aanwezig waardoor de zakken met graan met handkracht worden opgehesen en de meelzakken worden neergelaten, de muur is hier behoorlijk uitgesleten. Er moet dus onder het plankier zo veel ruimte zijn, dat de boeren met paard en wagen dicht langs de molenmuur kunnen rijden.

== Sabotage op de Torenmolen in 1664 ==
[[Bestand:Grafelijke-Torenmolen-Zeddam.jpg|right|300px]]
Op 31 december [[1663]] liep het pachtcontract van molenaar Reinier Jansen af. Jansen wilde de molen opnieuw pachten, maar ene Herman ter Voort bood meer; niet voor zichzelf, maar voor zijn neef Tonnis Ariaens. 

Jansen moest de molen nu afstaan. Hij was daar zo kwaad over dat hij wraak liet nemen op de nieuwe molenaar. Hij gaf zijn knecht Peter Iserman opdracht de praam met vet in te smeren. De praam (of vang) is de reminstallatie waarmee de wieken worden stilgezet. Als die met vet onklaar is gemaakt, blijven de wieken ongecontroleerd doordraaien.

Op 2 januari [[1664]] werd de molen zoals gebruikelijk door deskundigen gecontroleerd, voordat hij aan de nieuwe molenaar werd overgedragen. De deskundigen waren (toevallig of niet) Tonnis Ariaens' zonen Gerrit, die mulder was  van de [[Willemsens molen Etten|molen in Etten]], en Jan, molenaar in [[Lichtenvoorde]]. Zij ontdekten de sabotage! Er volgde een [[Rechtspraak|gerechtelijk onderzoek]] met het resultaat dat Peter Iserman werd veroordeeld.

Op 19 februari werd het vonnis uitgesproken. Iserman moest op het schavot gegeseld worden en daarna worden verbannen uit het [[Land van den Bergh|graafschap Bergh]] en bijbehorende heerlijkheden. Ook moest hij de kosten van zijn voorarrest van 68 dagen betalen: 75 gulden en 5 stuiver.

[[Madeleine de Cusance|Gravin Madeleine]], regentes voor haar minderjarige zoon [[Oswald III van den Bergh|Oswald III]], was de veroordeelde genadig: Iserman hoefde niet op het schavot gegeseld te worden. Hij moest wel verbannen worden. Zo werd hij op 11 maart 1664 uit 's-Heerenberg verjaagd.

Op de avond van 25 november [[1982]], toen de [[Heemkundekring Bergh]] zich in Zeddam voor het eerst presenteerde, heeft [[Thoben, John|John Thoben]] een voordracht gehouden over de Torenmolen. De tekst van deze voordracht is gepubliceerd in het eerste nummer van [[Old Ni-js 001|Old Ni-js]] van 23 februari [[1983]] en nogmaals in [[Old Ni-js 051|nummer 51]] van juli [[2002]]. Het bovenstaande is slechts een summiere samenvatting van alle details die Thoben heeft kunnen achterhalen.

De [[Foto- en filmgroep]] voltooide in [[2009]], na een voorbereiding van drie jaar, de film ''Sabotage op de Torenmolen''. Aan deze productie hebben meer dan honderd mensen meegewerkt.

==Molenaars==
{|
| valign=top width=500 |
*[[1658]] – [[1664]]: Reinier (Reinder) Jansen
*1664– …: Tonnis Ariaens
*[[1676]]: Rutger ter Laak
*1676–[[1686]]: Herman Thomassen
*[[1688]]–[[1696]]: Albert Brouwer ([[Bovendorpsstraat]] 11, nu [[Reform|Pas Reform]])
*1696–[[1699]]: Derck Jansen (Bovendorpsstraat 11)
*1699–[[1707]]: Mathias Plasman (Bovendorpsstraat 9)
*[[1708]]–[[1710]]: Weduwe Mathias Plasman (Bovendorpsstraat 9)
*[[1711]]–[[1712]]: Oswald Limbeek
*1712–[[1727]]: Cornelis Heumen (Bovendorpsstraat 9)
*1727–[[1743]]: Wessel Ros
*[[1747]]: Engelbart Dijker (Bovendorpsstraat 9)
*[[1756]]: Weduwe Planckman
*[[1759]]: Jan Mulders
*[[1766]]: Hendrik Busch
*[[1771]]: Willem van Eik
*[[1777]]: Mathias Polman (Bovendorpsstraat, waar nu de [[Pastorie protestantse kerk|protestantse pastorie]] staat)
*[[1784]]: Jacob ter Laak
*[[1788]]–[[1817]]: Jacobus Sloot (Bovendorpsstraat 12)
*[[1823]]–[[1856]]: Gerrit Jan Pierik ([[Zeddam Bovendorpsstraat 7|Bovendorpsstraat 7]])
| valign=top width=500 |
*1856–[[1890]]: Mathias Herfkens (Bovendorpsstraat 7)
*[[1890]]–[[1928]]: [[Gerretschen, Hermanus|Hermanus Gerretschen]] ([[Benedendorpsstraat]] nu werkplaats Van Gaalen). In 1904 werd Gerretschen eigenaar.
*[[1929]] – [[1974]]: In deze tussenperiode heeft Bernardus Lanke ([[Bovendorpsstraat]] 12) de molen lange tijd beheerd, maar niet als productiemolen bemalen. Wel zijn er toen enkele vrijwilligers molenaars geweest.
*1974–[[1976]]: Ton Esman uit [[Aalten]]
*1974–[[1993]]: Frans Thomassen ([[Ettemastraat]] 5); [[1982]]–[[1992]] beheerder van molen)
*1976–[[1980]]: Dick Zweers ;tegenwoordig lid ABH ( Adviescommissie Behoud en Herstel )
*1976–[[1982]]: Eric Bosch uit [[Zevenaar]]
*[[1979]]–[[1982]]: Frans Limbeek uit [[Gemeente Hengelo|Keijenborg]]
*[[1990]]–[[1993]]: D.J. Abelskamp jr. uit [[Arnhem]]
*1990–[[1995]]: D.J. Abelskamp sr. uit Warnsveld; hij was jarenlang lid van de technische commissie van de molen
*[[1991]]–[[2006]]: Hans Roem (Ettemastraat 13)
*[[1993]]–2006: Frans de Bruin uit Wenum-Wiesel
*[[1996]]–2018: Jos van Dulmen (Ettemastraat)
*[[2001]]– heden: Mario van den Berg uit [[Braamt]] Tevens lid ABH (Adviescommissie Behoud en Herstel)
*[[2005]]–[[2008]]: Wim Baggerman ([[Oswaldusstraat]])
*[[2008]]–... Peter Pouwels (Groesbeek)
|}

== Andere torenmolens ==
Behalve in Zeddam is er tegenwoordig in Nederland nog twee torenmolens: de Buitenmolen in [[Zevenaar]], en de torenmolen in Gronsveld (Limburg). In [[Dornick]] bij [[Emmerik]] staat nog de romp van een torenmolen, die nu als woonhuis in gebruik is. Bij kasteel [[Well]] staat nog de ruïne van een torenmolen. Molen De Zwaan in het Betuwse Lienden wordt door sommigen wel en door anderen niet als torenmolen gezien.

{|
|- valign=top
|[[Bestand:Buitenmolen Zevenaar.jpg|thumb|right|315px|<center>'''De Buitenmolen in Zevenaar'''</center>]]
|[[Bestand:Torenmolen van Gronsveld.jpg|thumb|right|400px|<center>'''De torenmolen in Gronsveld'''</center>]]
|[[Bestand:Doornik Jan de Beijer GA 1551-630.png|thumb|right|500px|<center>'''De torenmolen in Dornick op een tekening uit [[1737]] van [[Beijer, Jan de|Jan de Beijer]]'''</center>]]
|}

==Kaart==
{{#display_map:
  51.903162, 6.253126;
  | zoom=18 
  | #service=googlemaps
  | width=600
  | height=600
}}

== Bronnen ==
*[http://huisbergh.nl/torenmolen/ De torenmolen] op de website van Huis Bergh
*[[Archief Huis Bergh]], inventarisnummer 2887 en regest 9
*[http://molendatabase.nl/ Molendatabase], databasenummer 304
*[[Old Ni-js 001|Old Ni-js nr.1]], blz. 6–12 en [[Old Ni-js 051|Old Ni-js nr.51]], blz. 60–69
*[[Gelderlander|De Gelderlander]], editie Liemers, van 25 januari 2017
* Foto's van de molen op [http://www.zeddam.info Zeddam Info]
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Torenmolen Torenmolen] op Wikipedia

[[Categorie: Molens Zeddam]] [[Categorie:Grafelijke molens]] [[Categorie: Rijksmonumenten Zeddam]] [[Categorie:Rechtspraak]] [[Categorie: Zeddam Bovendorpsstraat]]