De Roode Loop

Overgenomen uit de gegevens van de oude website (tot 2015) van de HKB
De contagieuse ziekte van de Roode Loop

In onze tegenwoordige tijd gaat er bijna geen dag voorbij, of je hoort of leest wel van iemand die ongeneeslijk ziek is. En in de meeste gevallen lijdt hij aan kanker. Naast hart- en vaatziekten is kanker in onze dagen de meest voorkomende doodsoorzaak. Wanneer je binnen een half jaar twee leden uit je naaste familie door kanker ziet wegvallen, dan komt als vanzelf de vraag op: hoe komt het toch dat de krant vol staat met slachtoffers die aan deze ziekte ten prooi vallen? In mijn jeugd, zo'n dikke zestig jaar geleden, hoorde je er eigenlijk maar zelden over spreken. Ook over hart- en vaatziekten niet. Het is mogelijk dat in die tijd doodsoorzaken veel meer dan thans onder het beroepsgeheim van de arts werden gerangschikt. Toen ik bijvoorbeeld in 1943 de dokter vroeg waaraan mijn vader zojuist was overleden, sprak hij van een neoplasma in de luchtpijp. Dat is doktersjargon voor kanker. Nu is het vanzelfsprekend dat jonge mensen in het algemeen niet zo attent zijn op ziekteoorzaken, maar uit mijn jeugd herinner ik mij wel dat er talloze tuberculosepatienten waren; soms meerdere in één gezin. Er waren vele sanatoria en die lagen vol. In het gunstigste geval werden de zieken thuis verpleegd; zij lagen in een houten huisje met veel open ramen, want voornamelijk frisse lucht moest genezing brengen. Het huisje kon met de rug naar de wind en met de ramen naar de zon gedraaid worden. Zeer veel tuberculosepatienten stierven. Tuberculose is een besmettelijke ziekte; de medische wetenschap heeft hem in onze tijd stevig onder controle.

In voorbije eeuwen hebben talloze epidemieen geheerst, waarbij besmettelijke ziekten een ware slachting aanrichtten onder de bevolking: bijvoorbeeld pest, dysenterie en cholera, pokken, mazelen en kinkhoest. U hebt natuurlijk ooit gehoord van de Zwarte Dood, de pest waaraan in de middeleeuwen in een paar jaar tijds, van 1347 tot 1350, eenkwart tot eenderde van de hele bevolking van Europa bezweek. Deze ziekte is eeuwenlang de grote bondgenoot van Magere Hein gebleven en hij stak telkens weer de kop op; in onze streek woedde hij voor het laatst in de 1660er jaren. Toen vond Magere Hein een nieuwe bondgenoot in een andere epidemische ziekte: de dysenterie. Zij werd de typische plaag van de 18de eeuw en na een paar uitbarstingen in het begin van de 19de eeuw verdween zij even plotseling als zij gekomen was.

De Roode Loop was een geheimzinnige ziekte: de mensen kregen buikloop met heftige krampen en ontsteking van de darmen; de ontlasting was rood van het bloed; vandaar de naam Roode Loop. De geneesheren wisten er eigenlijk geen raad mee. Daarom juist was de ziekte zo gevreesd. Het spreekt vanzelf dat wij hem in de Berghse archieven ook ontmoeten. Ik schrijf voor u op wat ik ben tegengekomen. Reeds in 1702 meldt Christiaan Meurs, koster-schoolmeester en gildeschrijver, in het gildeboek van Sint-Jan te Beek: "Anno 1702 is den Roode Loop geweest ... van S. Laurents [10 augustus] tot Kersemis [25 december], 46 gestorve ... soo Jonck als out. De pastoor eerst en de Custer lest." Als wij het zielenboek van de Beekse parochieherder er naast leggen, vinden wij 24 namen van volwassenen; de overige 22 moeten kinderen zijn geweest: hun namen worden doorgaans niet aangetekend. Ik vond de volgende personen

Anno 1702

• P.Cornelius Biderwant (missionarius in Beeck )
• 24-08 Henricus Hermsen
• 25-08 Oswaldus Verhejen
• 29-08 Barbara Lentsen
• 31-08 Cornelius Verhejen
• 01-09 Adamus Bodde senior
• 02-09 Swibertus Verhejen
• 02-09 Anna Joosten
• 05-09 Nicolaus Bodde
• 06-09 Joannes Lamers
• 15-09 Henricus Verhejen
• 16-09 Wilhelmus Jansen
• 18-09 Joannes Bodde
• 20-09 Theodora Schuermans
• 20-09 Reinerus Lamers
• 22-09 Gerardus Bitter
• 01-10 Joanna Philipsen
• 01-10 Aleida Gertsen
• 03-10 Henrica Philipsen
• 04-10 Joannes Dercksen
• 05-10 Bernardus Hermsen
• 05-10 Maria Gertsen
• 11-12 Albertus Bernsen
• 11-12 Petrus Muers [de koster]

De epidemische golf van de Roode Loop in 1702 heerste niet alleen in Beek: ook elders in Gelderland, in Overijssel en Limburg maakte hij slachtoffers~ Venlo bijvoorbeeld verloor 10% van haar bevolking: 500 mensen. In Kleefsland was het optreden van de ziekte zelfs onderwerp voor de dissertatie van Johannes Jacobus Wepferus~ hij werd in 1703 te Duisburg uitgegeven. De hele 18de eeuw door zaaide de Roode Loop dood en verderf: in 1736 in Nijmegen en Kampen, in 1747 in Zwolle en grote delen van Gelderland, in 1750 in Friesland en Overijssel, in 1757 en 1758 in Kleefsland, in 1779 in Gelderland, Kleefsland, Overijssel en Noordbrabant. In Gelderland werd 1783 een topjaar.

In dit jaar riep Johan van Marle van huize "t Loo in Kilder, stadhouder van de Berghse landdrost, de hulp in van de Emmerikse geneesheer Thijs om de ziektegevallen in het Land van den Berghe te onderzoeken en advies uit te brengen hoe de epidemie gestopt kon worden. Het verslag van deze arts vond ik in het archief van Huis Bergh (invnr 1839). Ik schrijf het stuk over. Op requisitie van den Heere Van Marle, Stadhouder van de Graaffschap s"Herenbergh, om in s"Herenberg en in de Graaffschap Bergh op de omliggende plaatzen, die aen de roode Loop laboreerende Patienten te visiteeren, en het nodige te ordonneeren, zoo veel mogelick die nog gesond zijn te praecaveeren, besonder die geene die in de huijsen oppassen, en daerbij woonen, dan daervan Sijn Edelgestrenge van de krancken en derselven omstandigheden advis te geven. Ick heb reets in s"Herenbergh, Zedam, Lengel en Braam deselve besogd, en tot nog toe den aart der dijsenterie niet van de slimste Soort bevonden, egter epidemie, en het welck bijnae met geen mogelukheid kaan verhoed worden, wijl de meeste in een gemack leven, in hetselve Eeten drincken slapen, en alle onreinigheden van sig laten, selfs dikwils sonder deur off venster open te setten, waardoor alle onreinigheden in hetselve blijven hangen, en van de gesonden ingeasemt word, en de kranckheid op die wijse voorgeplant, en diegene die daaraan laboreeren een gevaalicke toestand veroorsaackt en veel langer daeraen moeten liggen, eer se hersteld kunnen woirden, off haar leven daerbij opgeeven. Ick heb haar derhalven geordonneerd haar huijsen lugtig te houden, en krancken soo wel als gesonden dikwils de mond met alijn te spoelen tot voorbehoeding.

Emmerik den 15 September 1783 Thijs, dr.med.

Lijst der krancken die aen de Dijsenterie laboreerd hebben.

• In s"Herenbergh
  • 3 Kinder van Gulicher
  • Verhegen en 2 Kinder
  • vrouw ten Holt
  • vrouw Fancon
  • vrouw Vinck en haar Dogter
  • De Soon van Bott
  • vrouw Koopman
  • De Jood Salomon Isaac
  • Lamert Boss en Dogter

• In Zedam
  • De vrou van Stell en de Dogter
  • De Knegt bij Varwijck
  • De Jood Levi en vrou
  • Heisterboom
  • De vrou van Derck Aloffs en Soon
  • H. Hoeven
  • B. Hagedoorn
  • H. Aloffs
  • Jan Ophoff en een kind
  • Gerritje Steentjes
  • Willem van Zolingen sijn Kind
  • De vrou van Limbeek
  • De vrou van Jan Jansen
  • het Kind van Feldman
  • vrou Reike
  • Willem Voss sijn Kind
  • De vrou van Derck Jansen
  • Bernd Schepers
  • Een Kind van Draeijer
  • De vrou van Heister
  • De vrou van Wessels
  • De Dogter van Peter Weijers

• In Stökkum
  • Een swangere vrou van Jan Weijers
  • 3 Kinder bij Weijers
  • Jan Dercksen
  • Brunis, vrou en 2 Kinder
  • Bronckhorst, vrou en een Kind
  • Griet Geerlich, meid bij J. Bronckhorst

• In Lengel
  • De Dogter van Messing
  • De weduwe Jansen
  • vrou Jansen
  • Winter
  • Hr Messing

• In Beeck
  • Het Kind van Jan Meurs
  • De Dogter van Brugman
  • De vrou van Gerrit Gerritzen
  • weduwe Rombels
  • het Kind van Jan H Kerckhoff

D**e vrou van Gerrit Gerritzen

• In Braamt
  • Bernd Draeijers vrou en Kind
  • Jan Eijkelder en 2 Kinder

Lijst der Huijshoudingen, krancken en Dooden

). *. Dooden In s"Herenbergh 14 021 05 In Zedam 22 032 13 In Beeck 07 016 01 kind In Stökkum 09 022 07 In Braam 02 007 01 aen de Speelbergh 02 006 01 Totaal 56 104 28 meest kinder
Uit het staatje blijkt dat de ziekte in Bergh lang niet de omvang heeft van 1702. Beek komt er deze keer goed van af. Zeddam is nu het zwaarst getroffen. Overigens zijn vast niet alle patienten gestorven, want als ik bijvoorbeeld naast de lijst van dokter Thijs het boek leg waarin de koster van Zeddam de doden aantekent, dan vind ik er maar een paar patienten genoemd. Oordeelt u zelf.

1783 vrouw van 14-01 Willemin Kniest Goerdt Gipkens 28-02 Hendrin de Kip Geert Hongerkamp 28-03 Andries Teering 06-04 Evert van Remmen 14-05 Machtildis Roggen Hermen Peters 17-06 Rijk Harmsen 30-06 Hendrijn Farwijk 26-07 Evert Damen 28-07 Cunera Berendsen Hendrik Hoegen 19-08 Jenneke Smit 23-08 Bendin Cassander Geert Gudden 06-09 Anna van Haag Jan Schut 12-09 Willem Doornekamp 24-09 Gerritje Seesink Derk Mulder 26-09 Margarith Heister Albert Heister 26-09 Joanna Weijers 29-09 Hendrik Doornekamp 04-10 Geert Kaal 07-10 Albert van Remmen 14-10 Leentje Weijers 18-10 Berndje Kniest Willem Kniest 30-10 Jan Ophof 11-11 Henrik Jansen 24-11 Joanna Guliker Frerik Hartjes 15-12 Geert van Remmen 18-12 Berendina Peters Harmen Baakman

Ook bij deze lijst moeten wij bedenken dat kinderen doorgaans niet in het dodenboek worden aangetekend. Bovendien ressorteren onder Zeddam de buurschappen Stokkum, Lengel en Braamt. Het spreekt vanzelf dat de overheid maatregelen nam om de epidemieen te bestrijden. Omdat de Roode Loop voor de medici destijds een raadselachtig spook was waarvan zij de oorzaak niet kenden, wisten zij geen geneesmiddelen voor te schrijven die de ziekte afdoende konden bestrijden. In de 19de eeuw ontdekte de Japanse arts Shiga Kiyoshi dat de dysenterie een ziekte is die door een bakterie veroorzaakt wordt: de Shigella-bakterie is naar hem genoemd. Vanaf dat moment konden de artsen de ziekte effectief behandelen: bedrust, dieet, toediening van sulfonamides of antibiotica en voldoende vocht. In de 18de eeuw draaiden geneesheren en heelmeesters om de hete brij heen: zij zochten het heil voornamelijk in preventieve maatregelen~ daarbij speelde de volksvoorlichting door de overheid een grote rol. Op 24 oktober 1779 maakten bijvoorbeeld Gedeputeerden van het Kwartier van Zutphen bekend dat mensen die de Roode Loop hadden, kosteloos medische hulp konden krijgen en dat mensen die de zieken wilden verzorgen, een beloning zouden krijgen. In hetzelfde jaar publiceerde het Hof van Gelderland onderstaand geschrift. Het is werkelijk interessante lectuur voor mensen die leven in een tijd waarin de medische wetenschap een ongelooflijke hoogte heeft bereikt en met (schijnbaar) groot gemak het ene hoogstandje na het andere uithaalt. En let u eens op de aangedragen geneesmiddelen: het zijn praktisch allemaal geneeskruiden, -planten en -plantedelen die uit de hele wereld stammen: "Wat je vér haalt is lekker", zegt het spreekwoord, maar hier schijnt van toepassing: "Wat je vérhaalt is heilzaam". Geneeskrachtige kruiden zijn in onze tijd praktisch geheel verdrongen door chemische produkten~ enkele worden nog toegepast zoals vingerhoedskruid, moederkoren en belladonna dat uit wolfskers wordt vervaardigd. Er zijn mensen die zich afkeren van de chemie en hun heil zoeken in drogerijen: kruiden, wortels, basten en andere natuurprodukten die als medicijn gebruikt worden. En dan moeten wij niet meteen denken aan Klasien uit Zalk: ook gerenommeerde apotheken hebben een afdeling natuurprodukten. Hier volgt de tekst van het geschrift.

ONDERRICHTINGE Ter voorbehoeding tegen den Rooden Loop, die zig op sommige plaatsen heeft geopenbaart.

Deze Krankheid is niet gevaarlyk, zoo zy by tyds en volgens goede beginselen behandelt word. Het is zeeker, dat zy in het algemeen nog niemand heeft weggerukt, dan alleen Lieden, die geen Middelen gebruykt hebben, of geene anderen, dan zulken, die niet goed waren, of Menschen, die zig ten aanzien van hunne Lichaamsgesteldheid in byzondere omstandigheeden bevonden. Maar des niet tegenstaande is het zoo wel heilzaam als nuttig, dat men zig tegen dezelve zoeke te hoeden, en daartoe kan men verscheide behoed-middelen gebruyken, door welke men het gevaar, om deeze Ziekte te krygen, kan ontwyken, al is "t ook, dat men in het geval was, om dikwils Menschen, die aan dezelve krank leggen, te moeten bywoonen.

I. Menschen, die in langen tyd niet gepurgeerd hebben, zullen wel doen, wanneer zy daar toe een zagt middel neemen. By voorbeeld 2 oncen Pap van Tamarinde een oogenblik gekookt in 1 en een half pint zuyver Water en vervolgens doorgezeegen. Men neemt daar van een Glas van 4, 5 of 6 oncen, en, zoo men na verloop van vier of vyf uuren niet purgeert, neemt men nog eens dezelfde hoeveelheid. Zoo men goed vind om een once Manna of een of twee dragmen Cremor tartari, in een van deeze giften te laaten smelten, of wel om 3 of 4 oncen Laxatif-water van Weenen in derzelver plaats te neemen, dat zal meer kragt doen aan sommige Menschen, die met meer moeite tot purgeeren te brengen zyn.

II. Wanneer iemand neiging voeld tot braaken, zy hy geraaden om terstond een half dragma Ipecacuanha te neemen in substantie, of anderhalf of twee dragmen in eene infusie. Zoo dit Middel, buyten de braaking, niet terstond stoelgang veroorzaakt, neeme men den volgenden dag het Buykzuiverend Middel hier boven Art. I opgegeeven. Het is zonder twyffel onnoodig te herinneren, dat men zig zorgvuldig wagten moet tegens alles wat den afgang opstopt.

III. Daar na zal men wel doen, zoo men driemaal "s daags een of twee lepels van een aftreksel van Rhabarber in een aftreksel van Camomille neemt, of wel wanneer men driemaal "s daags 20 grein Rhabarber gebruykt. Het zal mogelyk niet kwaad weesen, wanneer men by elke gifte van het Rhabarber-poejer een of twee grein Ipecacuanha voegt.

IV. Men moet zonderling zorge draagen om zyn Lichaam zeer zuiver te houden en zyne Voeten, Handen en Aangezigt dagelyks wel te wasschen.

V. Men moet zoo ras men opstaat den Mond met zeer zuiver Water spoelen en daar een weinig Azyn byvoegen. Men kan als dan teffens een glas van het zelve Mengsel drinken.

VI. Men moet zig niet in gevaar stellen om schielyk koud te worden, voor al niet, wanneer men warm is. VII. Men moet voorzigtig zyn om niet te veel Vleesch-spyzen te eeten en voor al toezien, dat men daar van niet proeve, wanneer er eenige reuk aan is. Het is goed, zoo men Citroen, Zuring, Azyn of Cremor tartari voegt by alle toebereidzels. Men moet het zelve in agt neemen ten aansien van Visch~ het is boven alles goed Groentens tot zyn voedzel te neemen. Endivie, Cichory tot Slaa met Azyn, raauw, wanneer dezelve malsch zyn, of gestoofd met Zuring, wanneer zy te hard zyn, zyn de geschikste Groentens. De Aard-appelen met Azyn-sauce doen geen kwaad, maar wel in tegendeel.De Vrugten, voor al, die een zuuragtige smaak hebben, met naame de Appelen, die Courpendues genoemt worden, wel raauw, maar voor al gestooft, en na den smaak der Kranken op verschillende wyze toegemaakt, zyn uitneemend goed. De beste Drank is Citroen-water, Rhynse, of Moezel-Wyn, zelfs Roode, met minder of meer Water, na dat hy sterk is. Bier doet in het gemeen geen nadeel.

VIII. Men moet boven alles zorgen, dat de afgang spoedig uit de Zieken-Kamer worde weggebragt, en in een diep gat weggedaan, en terstond met aarde bedekt .

IX. Men moet ook met der haast het Linnen en de Plunjes van den Kranken, die men zoo zindelyk moet houden, als eenigzints mogelyk is, terwasch zenden.

X. Men moet, met behoorlyke zorge tegen de koude, de lucht in het vertrek van den Zieken laaten ververschen, in het zelve Azyn storten en daar van gieten op iets heets om damp te verwekken. Men kan het zelfde doen met een weinig Jenever-bessen.

XI. En dewyl men alle mogelyke middelen gebruykt om zig tegen de Ziekte te beveiligen, zal men wel letten, dat men geen Spog doorslikke, wanneer men by den Kranken is, of hem zoo even verlaaten heeft. Men moet om dezelfde reeden agt geven op de publieke Secreten, en die geene, die de Zieken of iets morzigs van hen hebben aangeraakt, zullen weldoen, zoo zy terstond de Handen waschen. Ten overvloede berigt men het publicq, dat de Regering voorraad van Ipecacuanha, Rhabarber, en Tamarinde verzorgt heeft by de Pastoren van Genappe, van Sambreffe en de Gosselies, om voor niet uitgedeelt te worden aan Kranken, zoo wel van die Plaatsen, als van de naburige, op een Certificaat van hunnen Pastoor, of van eenen Geneesheer, inhoudende dat zulk een Krank is, en deeze of die zoort van Genees-middelen nodig heeft.

• * *

CONSULTATIE gedaan uyt last van de Regeering, aangaande de keuze der Middelen, voor de geneezing van den Rooden Loop, die zig heeft geöpenbaart in zommige Plaatsen van de Nederlanden.

Na een nauwkeurig onderzoek op de Plaatsen zelve, van de toevallen van de Ziekte, en vergelyking van het geene wy gezien hebben met de berigten, die ons bezorgd zyn, van Perzoonen die de Ziekte hebben waargenoomen, zyn wy overtuygt, dat zy een galagtige, algemeene, en zelfs besmettende Rooden Loop is. Zy is overal van dezelfde aart, ofschoon zy op verschillende Plaatsen en zelfs in verschillende onderwerpen van dezelfde Plaats, minder of meerder zwaar is gescheenen, in zoo verre, dat men in zommige gevallen niet meer dan een eenvoudige Diarrhee heeft waargenoomen, of een Gal-rotagtige Koorts, zonder eenigen Buyk-loop of Geel-zugt. Het komt ons buyten twyffel voor, dat de ongemeene droogte en hitte van den laasten Zoomer het beginzel en de eerste oorzaak geweest zyn van deeze Krankheid. Daarom hebben wy nodig geoordeeld aan de Geestelyken en Geneeskundigen een zoort van voorbehoedend bestier voor te schryven, "t welk reeds gedrukt is, met oogmerk om deeze Ziekte voor te koomen, of ten minsten om dezelve tot een gunstig einde te leiden, hun inzonderheid aanbeveelende om alle mogelyke Middelen in het werk te stellen, om het Volk des wegens te onderrichten. En, gelyk ons voor al bevolen was, om zorg te dragen voor alles wat kon toe brengen tot genezing van Ktanken, hebben wy gesprooken met de Geneesheeren der Plaatsen en hebben met hun Middelen beraamd, die ons de beste scheenen tot verligting der Zieken, geduurende den geheelen loop van hunne Krankheid. In het algemeen hebben wy ons gehouden aan de geneeswyze van de Heer Tissot. By gevolg hebben wy vastgesteld, dat men aanstonds op de eerste teekenen van deeze Ziekte een Braak-middel aan den Kranken ingeeve, zonder in aanmerking te neemen, nog zyne Jaaren, nog schoon hy "er te vooren een had genomen, nog die omstandigheeden, die men gemeenlyk aanmerkt als tegenstrydig, by voorbeeld al te groote zwakheid, zwangerheid, en zoo voorts. Zoo het eerste Braak-middel geen effect genoeg scheen gehad te hebben, zal het goed weezen, dat men het zelve 6 of 7 uuren naderhand herhale, ten minsten den volgenden of den tweeden dag daar na. Men moet van een Braakmiddel tot een gepast Laxeermiddel overgaan, hoedanig men reeds aangeweezen heeft in de gedrukte Onderrichtingen~ men moet daar mede zelfs voortvaren met kleine giften verscheide dagen lang.Het oogmerk van deeze geneeswyze is, om terstond buyten het Lichaam te brengen alle kwaade stoffen, die in de Maag en derzelver nabuurschap huysvesten, en om de Galblaas van al des zelfs Gal kragtdadig te ontlasten, en naar beneden uit te dryven het geene tot in de Darmen zoo ver mogt weezen afgedaald, dat het niet naar boven kan worden uitgebragt. Het is van het uiterste belang, dat de Kranke dikwils drinkt, "t zy Huy van zoete Melk, of Karnemelk, die wel gezygd is, het zy Garste-water, of Ryst, of Brood-water met Citroen~ men kan, in plaats van Citroen eenvoudige Oxymel neemen, of zuyvere Rhynsche of Moezelwyn, of zelfs Roden Wyn na dat de Geneesheer zulx best zal oordeelen volgens de omstandigheeden. Men kan niet bepaalen den tyd, op welken men hier vooral by moet voegen de minerale Zuuren tot de hoeveelheid van een aangenaam Zuur~ dit moet van het oordeel van den Arts afhangen. Men kan zig van dezelve Dranken bedienen tot clysteren, die dikwils in dit zoort van gevallen nodig zyn, of men kan neemen een afkookzel van Verbascum of Wolle-kruyd, of van Malva of van Althea met de Bloemen van Vlier, van Camomille, en een weinig Zuiker, of, het geene nog beter is, Syroop van Violen~ deeze afkookzels kunnen ook dienen om den Anus te stoven, indien de persingen al te hevig zyn. Wy waarschouwen ook met nadruk, dat men zyne hoede zy tegen de Olyen en vooral ten opzigte van de pynstillende en zamentrekkende, zoo lang het niet zeeker is, dat de kwaade stof niet geheel uitgeworpen of verbetert is. Ten opzigte van het geene nog verder van nut kan weezen, zal men genoeg kunnen oordeelen door het geene wy daar van in onze gedrukte Onderrichtingen gezegt hebben. Wy bepalen ons hier tot de voornaamste en wezentlykste stukken van de geneesing, die bestaan in het spoedig uitdryven, of verbeteren, verdunnen en inwikkelen van de scherpe, bytende en ligtbedervende stoffe, en de Darmen daar tegens te beveiligen en dezelve teffens te smeren. Men begrypt wel, dat wy niet volstrekt afkeuren het geene wy niet bepaaldelyk noemen, by voorbeeld Dranken die met Arabische Gom zyn gepraepareerd, of met Gom Dragant, of de Saleb of de Sago, of het afkookzel van Sydenham in de beginselen zonder en naderhand met een weinig Caneel, nog zoete Amandelmelk, nog zelfs Zaadmelken van verkoelende Zaaden, die niet schaden en bekend zyn, en zoo voorts. Ook ziet men gemakkelyk in welk geval, en op wat tyd een afkooksel van Simarouba of van Cachou of iets zoortgelyks den voorrang verdiene voor slymerige en slapmakende Middelen, of wanneer het de tyd zy, om van boven en van onderen versche Melk te geeven gekookt met een stuk van een Net (waarschynlyk van een Schaap)~ of wanneer het tyd zy om den Kranken te versterken, vooral door hartsterkende Meelvoedzels met of zonder Wyn~ of toevlugt te neemen tot goeden Kina Kina, tot de Virginische Serpentaria, Contrajerva, Campher, Rhabarber in een aftrekzel, of tot de Cascarille, of zelfs tot de Muscaatnooten met voorsigtigheid, hoe en onder wat gedaante, of eyndelyk wanneer het de tyd zy van het Diascordium of van den Theriakel. Wy zeggen niets van de Wortel van Colombo, of van de Lopefania, die wy voor het laatste Hulpmiddel in zekere gevallen zouden houden~ nog het een nog het ander kan men ligt krygen, tot wat prys het ook zy. Zie hier het Braak-middel, dat wy best agten, en dat in het algemeen genoeg is voor een volwassen persoon~ Ipecacuanha een half dragme of 2 scrupels, zoo men het nogthans in een aftreksel wil ingeeven, neemt men driemaal zoo veel in een pond of anderhalf pond Water. Daar zullen zig mogelyk gevallen voordoen, dat men nog zelfs het aftreksel moet aanzetten met 1, 2 of 3 greinen Tartarus Emeticus. Men vermindert de gifte voor jonge Menschen in evenredigheid. Men moet niet ligt komen tot eenig pynstillend middel, op de gewaande prikkeling der deelen te verzagten, verwekt door de werking van het Geneesmiddel, dezelve zal doorgaans ophouden na de uitdryving van de prikkelendeoorzaak~ zoo het noodig is, kan men met een weinig Violen-stroop, of Stroopvan Slaapbollen volstaan. Het Purgeer-middel is dat, "t welk wy hebben voorgeschreven in de gedrukte Onderrichtingen. Men moet alleen agt geeven, dat men de Cassia kan neemen in plaats van Manna, of dat men dezelve beide samen kan neemen, en zelfs by een pond van dit afkooksel een of een en een half dragma gesneeden Rhabarber kan voegen, als ook Rosynen en Corinthen, of iets dergelyks~ Ook moet men toesien, dat, na dat men het bovengemelde Purgeer-middel verlaaten heeft, moet worden voortgevaaren met het aftreksel of poejer van Rhabarber, gelyk in de gemelde gedrukte Onderrichtingen is voorgeschreeven. Wanneer het blykt dat het alleen den Endeldarm is, die aangedaan blyft, gelyk dikwils gebeurt, en dat de gekookte Melk met een stuk van een Net, geen uitwerking genoeg hebbe, dan kiesen wy boven de Zalven een aftreksel van Vlierbloemen in Melk, waar by men de Violen-stroop voege en somtyds de Stroop van de Smeer-wortel, al was het zelfs Room van Melk met Eijer-dooijeren, en Zalf genoemt Populeum &c [etcetera]. Voor het overige veragten wy niet het Clysteren met Melk, met Terpentyn. Eijer-dooijeren en Theriakel. Men moet zien of in zulk een geval eenige Bloedzuigers aan den Anus niet van nooden zyn~ het gebeurt zomtyds dat men niet anders tot zyn oogmerk komen kan.Eindelyk, wanneer de Ziekte in den beginne zig niet anders voordoet, of in het vervolg behoud de teekenen van de Galagtige Rot-Koorts, zyn de Middelen dezelfde, uitgezondert dat men meer omzigtigheid ten aansien van de Purgeermiddelen van nooden heeft, en dat de Braak-middelen in het eerste geval de weesentlykste zyn, en dat men toe moet zien om geen gelegentheid te geeven tot een gevaarlyke terugkeering van de krankmaakende stoffe op de eerste wegen, voor dat men van derzelver Coctie zeekerheid hebbe, en dat desselfs ordinaire Crisis niet langs een anderen weg moet geschieden.

Gedaan te Brussel den 28. September 1779

TE ARNHEM

By de Wed. van Hendrik van Goor, ordin. Druk ster van den Ed. Hove van Gelderland, 1779

Eventueel nog wat notities ter verklaring van de tekst en de termen.

John Thoben

Met dank aan J.W. van Petersen: Van Zoete Wijn en Bittere Medicijn. Zes eeuwen gezondheidszorg in de Liemers en Doesburg. Zutphen 1989. Een schitterend boek.

01. -Tamarinde: in Afrika, zuidelijk Azie en Amerika groeiende boom, waarvan de vruchten in laxeermiddelen worden verwerkt. 02. -Manna: zoetachtig, zacht purgerend ingedroogd sap, o.a. van de pluimes, d.i. een soort es die groeit in het zuiden van Europa. 03. -dragme: oud medicinaal gewicht = 60 grein (3,9186 gram) 04. -Cremor tartari: gezuiverde wijnsteen, overwijnsteenzure potas, een verkoelend, zacht laxerend middel 05. -Laxatif-water van Weenen: purgerend Weens water 06. -Ipecacuanha: een kina-achtige plant uit Zuidamerika, waarvan de wortel in de geneeskunde wordt gebruikt: braakwortel 07. -Rhabarber: de wortel van deze plant wordt gebruikt bij verstopping. 08. -Camomille = kamille~ de bloemen leveren etherische olie tegen krampen en ter versterking van maag en darmen (dat daarmee ook bacterien, schimmels en virussen bestreden kunnen worden, wisten de geneesheren in 1779 nog niet). 09. -grein: onderdeel van het medicinale pond, 1/20 scrupel (circa 65 mg) 10. -Cichory: de gebrande wortels van deze plant leveren koffiesurrogaat, de in het donker geteelde bladspruiten de groente Brussels lof of witlof. 11. -Courpendues: appelsoort die wij thans niet meer kennen. 12. -Jeneverbessen: de vruchten van de Wacholder worden uitwendig gebruikt bij jicht, reuma en huidaandoeningen~ inwendig bij stofwisselingsstoringen. 13. -Secreet: oud woord voor WC 14. -Genappe: = Genepien, gemeente in Belgie provincie Brabant arrondissement Nijvel. Interessant dat de heren geestelijken worden ingeschakeld bij de zorg voor de volksgezondheid! 15. -Sambreffe: = Sombreffe, gemeente in Belgie arrondissement Namen 16. -Gosselies: gemeente in Belgie provincie Henegouwen arrondissement Charleroi 17. -Oxymel: honingazijn, verkoelend geneesmiddel uit honing en azijn bereid. 18. -Arabische Gom: gom uit acaciasoorten in Arabie en Afrika. 19. -Gom Dragant: ook tragant = gom uit heesters van het geslacht Astragalus~ keukenterm: mengsel van poedersuiker en gelatine (vroeger met Arabische gom bereid) 20. -Saleb: slijmachtige stof, uit knollen van sommige soorten niet-tropische aardorchideeen bereid, als geneesmiddel gebezigd tegen diarree. 21. -Sydenham: ? 22. -Simarouba: tropische boomsoort~ bast en bladeren leveren bitterstoffen~ die doen het goed bij maagklachten. 23. -Cachou: looistofhoudend extract uit bast, hout of vruchten van verschillen de oosterse bomen en heesters, o.a. in de geneeskunde als samentrekkend middel gebruikt, o.a. tegen diarree. 24. -Net: vetrijk vlies dat voor de dunne darm hangt, een voortzetsel van het bekleedsel van de maag 25. -Kina Kina: de bast van de kinaboom, waaruit thans kinine wordt bereid en die vroeger zelf als geneesmiddel werd gebruikt. 26. -Serpentaria: ? - uit: serpent = slang, vandaar een soort slangengif? Dit werd in de apotheek gebruikt. 27. -Contrajerva: ? - uit: gerwe = gerf = duizendblad? 28. -Cascarille: = cascarilla: naam voor verschillende in de apotheek gebruikte bastsoorten 29. -Diascordium: ? misschien uit: schorde = schrode = het snijden in iets~ aderschrode = aderlating 30. -Theriakel = triakel: in de oude geneeskunde geneesmiddel van complexe samenstelling dat met name opium bevatte en o.a. als universeel geneesmiddel werd gebruikt. 31. -Wortel van Colombo: ? - Colombo is de hoofdstad van Sri Lanka (=Ceylon) 32. -opefania: ? 33. -scrupel: oud medicinaal gewicht van 1/3 dragme of 20 grein(1,3062 gram) 34. -Tartarus Emeticus: braakmiddel van wijnsteen 35. -Cassia: = kassie: de zeer lange, peulachtige vruchten van de kassieboom met een sterk purgerend moes 36. -Populeum: misschien noemen wij dat maluwezalf, bereid uit malve = kaasjeskruid 37. -Coctie: ? - misschien = coactie = gewelddadige dwang 38. -Crisis: beslissend stadium in een ernstige ziekte.

Noot van de schrijver: Laten de deskundigen aantreden om de vraagtekens op te lossen en mijn interpretatie waar nodig te verbeteren.