Brief van de Nederlandse bisschoppen 1941

In de rooms-katholieke kerken in Nederland werd op zondag 3 augustus 1941 een brief van de Nederlandse bisschoppen voorgelezen. In deze brief protesteerden de bisschoppen tegen een reeks van Duitse maatregelen die de greep van de NSB op het openbare leven versterkten.

De directe aanleiding voor de brief was het besluit van de Duitse bezetter dat het Roomsch-Katholiek Werkliedenverbond (RKWV) – net als het Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV) – op 25 juli 1941 onder bestuur van de NSB moest zijn geplaatst. Het bestuur van het RKWV overlegde met kardinaal De Jong, aartsbisschop van Utrecht, wat te doen.

Besloten werd dat een katholiek geen lid kon zijn van een vereniging die onder het gezag van de NSB stond. Daarmee werd niet alleen het RKWV opgeheven, maar ook alle andere katholieke verenigingen die eerder al tot mantelorganisaties van de NSB waren geworden.

Kardinaal De Jong heeft hierop een protestbrief geschreven, die medeondertekend werd door de overige Nederlandse bisschoppen. De brief bekritiseerde niet alleen de Duitse maatregelen tegen katholieke organisaties, maar richtte zich in bredere zin tegen het nationaalsocialisme. De brief werd gedateerd op 25 juli 1941, de dag dat het RKWV zou worden gelijkgeschakeld.

In de brief citeerde kardinaal De Jong uit de protestbrief van de Duitse bisschoppen die op 6 juli 1941 in alle katholieke kerken in Duitsland was voorgelezen. Dit maakte de brief voor de Duitse autoriteiten in Nederland nog onaanvaardbaarder dan hij al was.

De brief werd vermenigvuldigd en uiterlijk op zaterdag 2 augustus waren alle kerken in het bezit van een exemplaar. Overal werd hij in de missen van zondag 3 augustus voorgelezen, ook in 's-Heerenberg. Vanwege deze verzetsdaad werden pastoor Galama, kapelaan Van Rooijen en kapelaan Hegge door de Duitsers gearresteerd. Pastoor Galama en kapelaan Van Rooijen zijn in juni 1942 omgekomen in het concentratiekamp Dachau. Kapelaan Hegge heeft de oorlog overleefd.

In 's-Heerenberg is de brief die middag huis aan huis bij alle katholieken in de bus gedaan. Het exemplaar dat hieronder is afgebeeld, komt uit het archief van Benny Schuurman. Klik op de afbeeldingen voor een vergroting.

Protest van de Duitse bisschoppen

Zoals hierboven al aangeduid, lieten de Nederlandse bisschoppen zich inspireren door hun Duitse collega's. Zoals de protestbrief van de Nederlandse bisschoppen van 25 juli 1941 werd verspreid, zo werden ook vertalingen van protestbrieven en preken van Duitse geestelijken in Nederland verspreid.

Een vooraanstaande criticus van het nationaalsocialisme was bisschop Von Galen van het bisdom Münster. Uit het archief van Benny Schuurman staan hieronder vertalingen van twee van zijn preken afgebeeld.

De preek van 20 juli 1941: