Bylandt

De heerlijkheden Bylandt, Millingen en Pannerden op de kaart van Christiaan 's Grooten uit 1573.
Klik op de kaart voor een vergroting.

Hetzelfde gebied op een moderne kaart.
Klik op de kaart voor een vergroting.

Bylandt was en heerlijkheid die, samen met de aangrenzende heerlijkheden Millingen en Pannerden, in het bezit van de heren van Bergh kwam toen Willem I van den Bergh in 1348 trouwde met Sophia van Bylandt.

Bylandt, Millingen en Pannerden lagen destijds aan de Waal, even ten westen van de plaats waar deze rivier toen van de Rijn aftakte. Bylandt en Pannerden lagen op de noordoever; Millingen op de zuidoever (zie de kaart van 1573). Door verzanding van de Rijn stroomde steeds meer water naar de Waal, zodat in 1707 het Pannerdensch Kanaal werd aangelegd om de Rijn en de IJssel weer bevaarbaar te maken. Daarna werd in de jaren 1773–1776 het Bijlandsch Kanaal gegraven om een grote noordwaartse bocht van de Waal af te snijden. Door deze maatregelen is het afsplitsingspunt van de Waal zover naar het westen verschoven, dat het lijkt of de heerlijkheden aan de Rijn zijn komen te liggen. In feite liggen ze aan de twee nieuw gegraven kanalen. De oude rivierlopen zijn nog te herkennen als de Oude Rijn en de Oude Waal (zie de kaart van 2017).

De oudst bekende heer van Bylandt was in 1274 Wilhelmus Doys. Hij had het slot Scathe bij Pannerden in leen van de graaf van Kleef. Dit slot was waarschijnlijk hetzelfde als het kasteel Bylandt, waaraan zijn nakomelingen hun naam ontleenden. Een groot deel van het grondgebied van Bylandt, inclusief het kasteel, is in de loop van de eeuwen door veranderingen in de loop van de rivieren, weggespoeld. Op de kaart uit 1573 staat het kasteel al in de uiterwaarden.

Heer Oswald I (1442–1506) betaalde jaarlijks een deel van de inkomsten uit Bylandt aan het Dominicanessenklooster Sint Maria Magdalena in Wijk bij Duurstede. Zijn zussen Sophia en Oda waren daar non. In 1484 liet heer Oswald in plaats van het gebruikelijke geldbedrag een lading tarwe (68 molder en 1 schepel weit) naar Arnhem vervoeren. De rentmeester van het klooster verkocht de tarwe namens de priorin aan de tolgaarder in Rhenen.

Na het verdwijnen van het kasteel heeft de ambtman (de beheerder van Bylandt) zich in Millingen gevestigd. Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat de heerlijkheid ooit officieel is opgeheven, maar door de verwevenheid met Pannerden en Millingen is dit waarschijnlijk stilzwijgend gebeurd. Daar waar Bylandt lag is het land grotendeels vervangen door water. Het Bijlandsch Kanaal loopt er dwars doorheen. Aan de noordoever daarvan ligt het recreatiegebied De Bijland, dat uitgebreide mogelijkheden biedt voor watersport.

Stroomopwaarts, op de zuidoever van de Waal bij het Duitse Keeken, stond ooit slot Haelt (zie de kaart van 1573), dat als bezit van een jongere tak van de familie Bylandt eveneens Bylandt werd genoemd. Ook dit kasteel is weggespoeld. Beschikbare afbeeldingen van kasteel Bylandt zijn (vrijwel) allemaal van dit kasteel; niet van het kasteel bij Pannerden.

Bronnen

• Het archief van het Huis Bergh, blz. 134–136
• Old Ni-js nr. 65, blz. 14–16
• Het Utrechts Archief, archieftoegang 1006-5, inventarisnummer 85