Wapenboek Gelre

Inleiding

Het Wapenboek Gelre is een boek uit de late middeleeuwen, waarin de heraldische wapens van vorsten, bisschoppen en hun leenmannen uit West-, Midden- en Oost-Europa staan afgebeeld. De wapens werden getekend door Claes Heynenzoon (±1345–1414), die als heraut in dienst was van hertog Willem I van Gelre. Hij voerde daarbij de ambtsnaam Gelre, die zodoende ook de naam van het wapenboek werd. Dit is enigszins misleidend, omdat er wapens uit een veel groter gebied dan het hertogdom Gelre in het boek staan.

Een van de taken van een heraut was zijn heer te vertellen welke ridders er aan een toernooi of veldslag deelnamen. Hij moest dus de wapenschilden van de ridders kunnen herkennen. Afbeeldingen van wapens werden daarom in wapenboeken verzameld. Een heraut voerde zo'n boek altijd met zich mee, zodat hij altijd een naslagwerk bij de hand had.

Het woord heraut (herald in het Engels, Herold in het Duits) hangt samen met het woord heraldiek ofwel wapenkunde.

In opdracht van hertog Willem I heeft heraut Claes Heynenzoon tussen ongeveer 1395 en 1402 meer dan 1700 afbeeldingen gemaakt van heraldische wapens en hun helmtekens. Een helmteken was een versiering die op de helm werd gedragen en als aanvullend herkenningsteken gold. Alle bladen van het boek zijn van perkament. Het Wapenboek Gelre wordt tegenwoordig bewaard in de Koninklijke Bibliotheek van België in Brussel. Het staat ook bekend als Armorial Gelre, Codex Gelre, Wappenbuch Gelre en vertalingen in andere talen.

Het boek is in fasen ontstaan. De afbeeldingen van de wapens worden voorafgegaan door een verzameling teksten die in een latere fase zijn toegevoegd.

Het wapen van de graven van Bergh in het Wapenboek Gelre

Fol. 88 verso en fol. 89 recto in het Wapenboek Gelre.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.

In het Wapenboek Gelre staan de wapens van de hogere vorsten en bisschoppen steeds in groot formaat aan het begin van een bladzijde, waarna de wapens van hun leenmannen volgen in volgorde van belangrijkheid. Daarbij zijn niet de bladzijden genummerd, maar de bladen. Elk blad (folium) heeft een voorkant (recto) en een achterkant (verso). Bij bladzijdenummering komt recto overeen met de oneven bladzijden en verso met de even bladzijden.

Zo vinden we het wapen van de (toen nog) heren van Bergh op folium 88 verso (fol. 88v.). Als eerste is op die pagina in groot formaat het wapen met helmteken van de hertog van Gelre afgebeeld. Het wapen is nog een gouden leeuw op een azuur veld; pas later is door de personele unie met het hertogdom Gulik het gecombineerde wapen ontstaan, zoals het wapen van de provincie Gelderland nu nog is. Ook in het Kroniekenhandschrift van 's-Heerenberg is het wapen van Gelre gecombineerd met dat van Gulik.

Meteen na het wapen van Gelre volgt het wapen van de heer van Bergh. In de tijd dat het Wapenboek gemaakt werd, was dit heer Frederik III: hij was toen dus de belangrijkste leenman van de hertog van Gelre. Links naast het wapen staat geschreven Die Joncker v.d. Berge. Boven het wapen is een helm getekend, bedekt met een loshangende doek en een helmkroon. Uit de helmkroon steekt het eigenlijke helmteken, een baniervlucht. Dit is een versiering aan weerskanten van de helm, die bestaat uit langgerekte vleugels. Als de heer van Bergh in vol ornaat uitreed, droeg hij een helm die op deze manier versierd was. Nu is de baniervlucht een gestileerd vleugelpaar zoals die de wapens van De Stuers en Kleinpenning sieren.

Daarna volgt het wapen van de graven van Meurs. Hoewel hun graafschap in het hertogdom Kleef lag, hadden zij van de hertog van Gelre (onder meer) het kasteel in Didam in leen gekregen. Bergh en Meurs waren blijkbaar van gelijke stand, zoals ook het huwelijk in 1456 van Oswald I van den Bergh met Elisabeth van Meurs kan worden afgeleid. De wapens van Bergh en Meurs vormen samen het wapen van de voormalige gemeente Didam.

Het derde wapen is dat van de heren van Bronkhorst. Het derde (laatste) wapen in de rij daaronder is van de heren van Baer, die net als de heren en graven van Bergh bannerheren waren. Het middelste wapen in de bovenste rij op de rechter bladzijde is van de heren van Ulft. Dit heeft geen helmteken.

Bron

• Wapenboek Gelre op Wikipedia en verwante pagina's
• Old Ni-js nr. 13, blz. 18 en blz. 19