Bijdragen aan Berghapedia? Klik hier om je aan te melden !
Chronogram
Inhoud
Wat is een chronogram?
Een chronogram (of jaardicht, jaartalvers, getalvers, tijdvers of carnacioen) is een korte spreuk of een vers uit één of enkele regels, waarin de letters M, D, C, L, X, V en I, wanneer zij als Romeinse cijfers gelezen en bij elkaar opgeteld worden, een jaartal geven.
Een bindende voorwaarde is dat de letters die ook een Romeins cijfer zijn, állemaal gebruikt moeten worden. Verder moet de tekst bij voorkeur in het Latijn gesteld zijn en moet in elk woord minstens één Romeins cijfer voorkomen. De letter J wordt als I gelezen, terwijl de U als V wordt geschreven. Verder wordt de W gezien als twee V's.
De betreffende letters onderscheiden zich van de rest doordat zij als hoofdletters of groter of in een andere kleur zijn afgebeeld, of door een combinatie hiervan.
De waarde van de Romeinse cijfers is:
M = 1000, D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, V = 5 en I = 1
Chronogrammen in Bergh
Een chronogram van gravin Madeleine
De graven van Bergh hadden in de 17e eeuw een conflict met de heren van Grondstein uit het hertogdom Kleef. Gravin gravin Madeleine liet in 1662 een memorie van tien bladzijden drukken, getiteld IACHT-STRYT, waarin zij puntsgewijs alle argumenten opsomde waarom het jachtrecht in Beek aan Bergh toeviel en niet aan Grondstein. De memorie eindigt met een zesregelig chronogram, in elke regel waarvan het jaartal 1662 schuilt. Om aan de eisen van een chronogram te voldoen, vormen de zes regels een nogal geforceerd geheel, maar de betekenis is ongeveer dat schoonheid en helderheid verhevener zijn dan toorn en wreedheid.
CLarIssIMa DeXtra.
MVLto IVre ConfIDens
CaLenDIs noVeMbrIs sVperat.
et præstat CrVDeLIVM Ira
De chronogrammen van graaf Oswald III
Graaf Oswald III heeft vier chronogrammen nagelaten die vandaag de dag nog steeds in Bergh te zien zijn. Ze staan op zijn pagina beschreven.
Als voorbeeld volgt nu het chronogram dat hij in 1701 boven het ingangsportaal van Huis Bergh heeft laten aanbrengen. Zijn eigen voornaam en die van zijn vrouw worden er in gebruikt.
Deze zin Deo favente Oswaldus et Leopoldina extruxerunt betekent: Met Gods gunst hebben Oswald en Leopoldina dit gebouwd.
Het jaartal is 3∙D + 3∙L + 2∙X + 6∙V + I = 3∙500 + 3∙50 + 2∙10 + 6∙5 + 1 = 1701.
Een dubbel chronogram uit 1728
Chronogrammen waren niet altijd bedoeld om in steen gebeiteld te worden. Soms lijkt het alsof de klerken in de grafelijke kanselarij ze als tijdverdrijf maakten, en dan lieten ze de regel dat er in elk woord minstens één Romeins cijfer moet zitten weleens varen. Zo staat er in het minuntenboek van Huis Bergh over de jaren 1723–1735 onder de vermelding van de geboorte van graaf Johan Baptist op 24 juni 1728 het volgende dubbele chronogram (chronicon duplex).
honor DetVr CoMItIssa, eX qVa ILLe natVs est.
De regels Exsultate, jubilate, comes nobis datus est, honor detur comitissa, ex qua ille natus est geven allebei het jaartal 1728. Het eerste woord in het origineel bevat een kleine spelfout: na de x ontbreekt een s. De vertaling van het dubbele chronogram is:
hulde aan de gravin uit wie hij geboren is.
Kerkelijke chronogrammen
In 1834 liet pastoor Terwindt bij de voltooiing van de restauratie van de Sint Oswalduskerk in Zeddam een gedenksteen met een chronogram aanbrengen naast de ingang van de kerk. Terwindt had uit eigen zak 25.000 gulden aan de restauratie bijgedragen. De zin Hancce suis restaurari curavit drukt uit dat Terwindt voor de restauratie heeft gezorgd.
M. TerVVInDt, Pastor
In 1897 werd op 18 augustus de Pancratiuskerk in 's-Heerenberg ingewijd en de dag daarna het 50-jarig priesterjubileum van pastoor Nales gevierd. Ter gelegenheid daarvan werd het volgende chronogram gemaakt:
Ofwel Henricus praesul aedem encæniat fausta ei augurat gregarius Nales jubilarius. Dit betekent: Prelaat Henricus heeft het gebouw ingewijd en de gewone jubilaris Nales heeft het goedgunstig gewijd. Prelaat Henricus was de aartsbisschop van Utrecht, Henricus van de Wetering.
Een chronogram in Boxmeer
In het gebrandschilderde raam dat Madeleine de Cusance in 1654 schonk aan het karmelietenklooster in Boxmeer is een chronicon duplex, een dubbel chronogram verwerkt. De Romeinse cjfers geven hier de dubbele waarde van het bedoelde jaartal.
De Romeinse cijfers komen uit op 3310 (2∙M + 2∙D + 2∙C + 2∙L + 1∙V + 5∙I). Delen door 2 levert het jaartal 1655. Dit is, althans bij benadering, het jaar waarin het raam gemaakt is.
Bronnen
- Archief Huis Bergh, archieftoegang 0214, inventarisnummers 997 en 1182
- Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, deel 37 (1911), blz. 62
- Delpher (dagblad De Tijd van 27 augustus 1897)
- Wikipedia
- Latijn op Montferland door J.E.A.Th. Bogaers in: Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, nr. 80 (1989), blz. 67–71
- De gebrandschilderde ramen in het Karmelklooster te Boxmeer
