Arbeitseinsatz

Arbeitseinsatz in de Tweede Wereldoorlog

De Arbeitseinsatz was de vaak gedwongen inschakeling in de Duitse oorlogseconomie van Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1942 zien we al dat Nederlandse bedrijven opgave moeten doen van hun personeelsbestand met daarbij aangetekend de (on)misbaarheid van elke afzonderlijke werknemer. In april 1942 ging de Holland-Aktion I van start, bedoeld om 30.000 Nederlandse arbeiders te werven voor de Duitse metaalindustrie. In september en oktober van dat jaar werden voor de Holland-Aktion II 40.000 mensen opgeëist.

Later werden nog het Programm-Rüstung-November 1942 afgekondigd, dat 35.000 arbeiders moest opleveren, gevolgd door de Stahl- u. Eisen-Aktion vanaf 15 januari 1943, in het kader waarvan binnen twee maanden 22.000 metaalarbeiders naar Duitsland zouden moeten worden afgevoerd. In het kader van de Stahl- und Eisen Aktion kwamen op 6 maart 1943 42 Nederlandse mannen in Leipzig aan om te gaan werken bij Rudolf Sack. Hiervan waren er 14 afkomstig uit ‘s Heerenberg en omgeving, 10 uit Leiden en omgeving en 15 uit Alphen aan de Rijn en omgeving. In deze laatste groep bevond zich Simon van der Sluis uit Alphen aan de Rijn.

De uitkamcommissies waren verre van kieskeurig omdat het quotum, dat door het Reichsarbeitsministerium in Berlijn was vastgesteld, gehaald moest worden en zo gebeurde het veelvuldig dat arbeidsongeschikten werden geselecteerd.

Het Gewestelijk Arbeidsbureau voor Gelderland te Arnhem en de Bijkantoren in de provincie werkte mee aan deze werving. De aanwervingsbevestiging, werd mede ondertekend door de gemeente voor wat betreft personalia en gezinssamenstelling en door het Gewestelijke Arbeidsbureau met betrekking tot loon- en arbeidsvoorwaarden, huisvesting, vakantie en dergelijke.

AROLSEN Archives blad 1 Wilhelm Hermsen

AROLSEN Archives blad 2 Wilhelm Hermsen

Rudolf Sack te Leipzig

Bij Rudolf Sack in Leipzig werkten veertien mannen uit Bergh en omgeving. Zij kwamen op 6 maart 1943 in Leipzig aan. Blijkens onderstaand document was onder anderen Willem Hermsen hier vanaf 10 maart 1943 tewerkgesteld. Hij werkte als Hilfsarbeiter in de Gr(osse) Dreh(erei) (=Nord).

Het bedrijf Rudolf Sack maakte landbouwmachines. Vanaf 1943 werd er omgeschakeld naar geheime oorlogsproductie (bijv. MG-Wagen – Machine-Geweer-Wagen), daarom werd het bedrijf na de bevrijding van Leipzig op 18 april 1945 door de Amerikaanse bezetter per direct stilgelegd. Alle Nederlanders zijn vrijwel gelijktijdig naar huis teruggekeerd, eind mei 1945. De arbeiders waren ondergebracht in verschillende Lager.

Klik hier voor een plattegrond van de bedrijfsgebouwen in 1941.

In mei 1945 kreeg het bedrijf toestemming de productie van landbouwmaterieel te hervatten en met 224 medewerkers werd de productie weer opgestart. In oktober 1945 werd door de Russische autoriteiten beslag gelegd op het vermogen van Rud. Sack KG. Evenals andere Duitse bedrijven werd het bedrijf door de bezetter aan een nader onderzoek onderworpen. Hierbij ging het om de vraag in hoeverre leiding en aandeelhouders hadden gecollaboreerd met het naziregime. Voor Rud. Sack KG was de uitkomst van het onderzoek dat was gecollaboreerd en dat het bedrijf niet aan de eigenaren kon worden teruggegeven. In juli 1946 werd het bedrijf tijdelijk overgenomen door de landsregering van Sachsen. In september 1947 werkten 1.000 mensen bij het bedrijf.

Als gevolg van de vorming van de DDR werd het bedrijf in 1948 onteigend en omgevormd tot Volkseigener Betrieb Leipziger Bodenbearbeitungsgeräte (BBG). Een aantal kleinere bedrijven op het gebied van landbouwmachines werd toegevoegd en met ongeveer 1.500 werknemers werd BBG in de DDR de grootste producent op het gebied van landbouwwerktuigen. Na het einde van de DDR in 1990 werd het bedrijf geprivatiseerd. Onder druk van de concurrentie werd het bedrijf in 1999 overgenomen door Amazonen Werke.

Aantal Nederlandse dwangarbeiders

Vanaf 1942 tot het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn ruim 2800 krijgsgevangenen en dwangarbeiders bij het bedrijf werkzaam geweest, waarvan 88 Nederlandse krijgsgevangenen en 220 Nederlandse dwangarbeiders.

Naam Lager Lager Mangold Lager am Entenweiher Lager Kalter Brunnen Lager Wetterecke Lager Marienhöhe Lager Holländische Kriegsgefangenen

Capaciteit 1.000 personen 75 personen 35 personen 85 personen 125 personen onbekend

Omschrijving circa 49 Nederlanders sinds 2 mei 1943 75 Nederlanders sinds nov 1944 uitsluitend Nederlanders, ongeveer 33 vanaf september 1943 uitsluitend Nederlanders, ongeveer 56 ongeveer 120 Polen ondergebracht op de zolder van een van de bedrijfsgebouwen, ongeveer 70 tot 80 Nederlandse krijgsgevangenen

Lager am Entenweiher

Lager am Entenweiher in 2008

De vereniging Priessnitz-Morgenröte e.V. heeft zijn wortels in de natuurgeneeskundige beweging die aan het einde van de 19e eeuw werd opgericht. De ouderen van Leipzig kunnen zich het Priessnitzbad zeker nog herinneren - toen het in 1912 werd geopend, was het het eerste verwarmde buitenzwembad in de Duitstalige wereld. Hier is hun volkstuin midden in het bos van Leipzig in de wijk Leutzsch op de grens met Lindenau. Het clubgebouw van de Kleingärtnerverein Priessnitzbad in de Priessnitzstraße was van september 1941 tot de bevrijding van Leipzig in 1945 het Lager am Entenweiher. Dit Lager had een capaciteit van 75 personen.

In mei 1943 gaan 75 Nederlanders van Lager Mangold over naar Am Entenweiher. Op 21 augustus 1944 werd Willem Hermsen overgeplaatst naar het Lager Am Entenweiher (capaciteit 75 man) aan de Priessnitzstrasse, daarvoor woonde hij in het Lager Mangold. Am Entenweiher was een bestaande ruimte en verschilde daarom van indeling: één grote slaapzaal en in aparte ruimten wasgelegenheden en toiletten. De Lagerführer woonde in een aparte afgescheiden ruimte. In de slaapruimte stonden een of meer tafels om te eten. Er was een grasveld als buitenruimte aanwezig. Ook het naastgelegen sportveld mocht gebruikt worden, meerdere malen is hier gevoetbald, vooral na de bevrijding van Leipzig in afwachting van de terugreis. De lagers stonden onder bevel van een Lagerführer, in Am Entenweiher (Walter Grabo) was die goed, misschien zelfs licht vriendschappelijker, in Mangold dat veel groter was onpersoonlijker. Zij bleven daar tot hun vertrek uit Leipzig in mei 1945. Het clubgebouw is nog steeds in gebruik.

Lager Mangold

Dit Lager lag aan de Diezmannstraße 68, op ongeveer 25 minuten lopen van het bedrijf. Het Lager bestond uit een twaalftal barakken en was het grootste Betriebslager van Rudolf Sack, op ongeveer 25 minuten lopen van het bedrijf. Het Lager had een capaciteit van 1000 personen; als regel waren er ongeveer 900 personen (mannen, vrouwen en kinderen) ondergebracht.

Het was het meest internationale Lager van het bedrijf: de bewoners waren dwangarbeiders uit Nederland (ongeveer 49), België (ongeveer 77), Frankrijk, Kroatië, Servië, Polen en Letland. Voorts waren er zogenaamde Ostarbeiter ondergebracht: dwangarbeiders uit Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland. Het Lager had een barak voor bijeenkomsten. Hier was iedere zondag een gezellig samenzijn voor alle Lagerbewoners, waarbij een orkest speelde dat bestond uit Oekraïense en Russische dwangarbeiders.

Dit Lager lag niet ver van het spooremplacement van Leipzig Plagwitz en was dan ook kwetsbaar voor bombardementen. Rudolf Sack had een eigen spooraansluiting op dit spooremplacement voor de aanvoer van grondstoffen en het afvoeren van de gefabriceerde producten. Tijdens een bombardement in februari 1944 is een barak door een brandbom geraakt en verbrand. Er waren geen slachtoffers, maar wel gingen 126 houten bedden met strozakken en kussens verloren.

Vanaf 14 maart reisden de eerste Zeeuwen af, totaal 526 man in opdracht van Arbeidsbureau Middelburg, 80 hiervan kwamen terecht bij Rudolf Sack (nu Amazonen Werke) te Leipzig, 63 kwamen in Lager Mangold waaronder de Zeeuw Marien Phernambucq. Blijkens documenten werkte Willem Hermsen al vanaf 10 maart 1943 bij het bedrijf Rudolf Sack dat landbouwmachines maakte, als hilfsarbeiter in de Gr(osse) Dreh(erij) (=Nord). Vanaf 1934 werd er omgeschakeld naar geheime oorlogsproductie (bijv. MG-wagens – Machine Geweeer wagen) en hulzen voor granaten.

Marien Phernambucq over zijn aankomst in Lager Mangold: we kregen een barak toegewezen met een brede gang in het midden en aan beide zijden kamers voor 10 man. 5 stapelbedden, 1 lange tafel en 10 stoelen, dat was ons interieur.

Lager Wetterecke

Dit lager bevond zich op de begane grond van een voormalig warenhuis Joske, een Joodse familie op de hoek van de Ziegelstrasse 1 (tegenwoordig Walter Heinestrass) en de Karl Heinestrasse, ongeveer 10 minuten lopen van de fabriek. In de week van 14 maart 1943 arriveren er 17 Nederlanders (Zeeuwen) in het Lager. Op 21 maart 1943 verhuizen 19 Nederlanders hier naar toe, eind maart zitten er in totaal 74 Nederlanders. Op 21 augustus 1944 vertrekken alle Nederlanders, 26 gaan naar Lager Mangold, de overigen naar Am Entenweiher en Kalter Brunnen. 68 Italianen nemen hun plaats in. Het bestaat nog steeds, op de plaats van de slaapzaal een fitnessclub op de plaats van de gemeenschappelijk ruimte en de wasruimte een coffeeshop.

Werken in de Fabriek

Daags na aankomst ging men naar de fabriek waar ze werden ingeschreven en een toegangspas kregen, die tevens toegang gaf tot het betreffende lager. Als bewijs van inschrijving kregen ze een personeelskaart. Hierop werd bijgehouden op welke afdeling men werkte, en wat het loon was. Een andere belangrijke kolen was de kolom Fürung und Stafen. Hierop werden de boetes en andere maatregelen genoteerd die aan de betrokkene waren opgelegd.

De werkdag duurde 12 uur, een korte middagpause van 45 minuten, aanvang om 6 uur. Omdat men ook nog een half uur moest lopen werd er om kwart voor 5 op de deur gebonsd: Aufstehen.

• dagploeg: maandag tot en met zaterdag van 6.00 tot 18.00 uur
• nachtploeg: maandag tot en met zaterdag van 18.00 tot 6.00 uur

De zondag was in principe vrij. In principe, want op zondag moest de barak worden opgeruimd en schoongemaakt.

Marien Phernambucq over zijn eerste kennismaking met het werk: De komende weken en maanden waren zwaar en zeer vermoeiend. 12 uren per dag zware arbeid en nog een uur lopen heen en weer. 6 dagen per week, de ene week overdag, de andere week nachtdienst. We kregen te weinig eten en de nachtrust die we zo hard nodig hadden werd telkens verstoord door luchtalarm en moesten we de schuilkelder in. Tot op heden war er nog nooit een bom op Leipzig gevallen. Ik kreeg zo’n te kost aan slaap dat alles niet goed meer tot me doordrong. Ik viel de eerste 6 weken dan ook 10 pond af.

Voor een betere bezetting werkte de Dreherei ook op zondag, maar werden hiervoor gecompenseerd door een vrije dag op dinsdag respectievelijk woensdag. Het was mogelijk dat bij een bijzondere opdracht er ook op zaterdag en/of zondag gewerkt moest worden. In 1944 moest men een aantal malen in de stad Leipzig helpen bij het opruimen van puin na een bombardement en wel op zondag van 8.00 tot 13.00 uur.

In augustus 1944 werd de werktijd verhoogd tot 72 uur per week. Vanaf die datum golden de volgende werktijden:

• dagploeg 72 uur:
  • maandag tot en met zaterdag van 6.00 tot 18.00 uur
  • zondag 6.00 tot 12.00 uur
• nachtploeg 66 uur:
  • maandag tot zondag van 18.00 tot 6.00 uur

Eind januari 1945 werd de arbeidstijd op de Drehereien terug gebracht tot 63 uur, vanaf 12 maart 1945 zelfs naar 48 uur.

Het Salaris

Gemiddeld was het bruto loon RM (ReichsMark) 0,80 per uur. Pauzes werden niet betaald. Dwangarbeiders waren verplicht zich tegen ziekte kosten te verzekeren via een krankenkasse, ook loonbelasting en kost en inwoning werden afgetrokken. Globaal kan het weekloon als volgt worden berekend:

Omschrijving Bij een 72-urige werkweek: 67,5 x RM 0,80 totaal bruto af: loonbelasting en sociale lasten 12 % af: bijdrage Krankenkasse 5,7 % af: kost en inwoning (Am Entenweiher) totaal Netto weekloon:

Af RM 6,48 RM 3,07 RM 3,50 RM 13,50

Bij RM 54,00 RM 40,95

Hiervan moesten alle kosten betaald worden zoals het openbaar vervoersabonnement (RM 2,75 per week), aanvullend voedsel (op de zwarte markt) maar ook korte reisjes of om uit te gaan in Leipzig. En dan maar hopen dat je niet tegen een boete aanliep voor het verliezen van je toegangspas (RM 1,00), zondagsarbeid geweigerd (RM 5,00), twee maal slapend aangetroffen tijdens de nachtdienst (RM 10,00).

De Productie

In de Dreherei werden met behulp van draaibanken en frezen fijnmechanische werkzaamheden uitgevoerd. Vermoedelijk werden in deze afdeling de hulzen gemaakt voor geweren en granaten als onderdeel van de oorlogsindustrie. Het bedrijf had meerdere draaierijen zoals de:

• Dreherij West
• Dreherij Süd
• Dreherij Nord, met onderafdelingen a Dreherei, b Presswerk, c Zuschneiderei, Grossdreherei en e Tischerei. Willem werkt in de Grosse Dreherei.

Aangezien het hier ging om specialistisch werk kregen de dwangarbeiders hier een korte opleiding. Vanaf 1936 vormt de productie van hulzen voor bommen en granaten de kern van de oorlogsproductie bij Rudolf Sack. De hulzen komen voor het grootste deel van de draaibanken in Dreherei Nord. Een overzicht van 10 november 1944 toont de volgende producten:

• hulzen voor 7,5 cm anti tank granaten 25.000 per maand, in januari en februari 1945 100.000 stuks per maand
• hulzen voor 3,7 cm anti tank granaten, 20.000 per maand
• hulzen voor 12 cm handgranaten 50.000 per maand

Verlofregeling

Bij het verlof werd onderscheid gemaakt tussen Familienheimfahrt en Urlaub. De eerste was een reis naar het eigen land, die als regel 14 dagen duurde. Vanuit Leipzig gingen deze regelmatig naar Utrecht, gehuwden hadden voorrang bij deze. Enkele mensen uit Bergh hebben hiervan gebruik gemaakt. Aangezien er velen niet terugkeerden van hun bezoek aan thuis werd een verlofstop ingevoerd in de zomer en de herfst van 1943. Vanaf oktober 1943 was verlof weer mogelijk, maar met borgstelling. Iemand anders moest dus borg staan, kwam hij niet terug dan was diegene al zijn verlofrechten kwijt. Desondanks verminderde het aantal mensen dat niet terug keerden niet. Op 17 februari 1944 werd de verlofregeling tot nader orden ingetrokken. Alleen bijzonder verlof, in verband met het overlijden van een familielid, bleef mogelijk. Daarnaast hadden de dwangarbeiders 6 vakantiedagen (Urlaub) per jaar.

De volgende groepen dwangarbeiders van Rudolf Sack zijn met verlof naar huis geweest:

• 1. vertrek 11 november 1943, terugreis 23 november 1943: 40 Nederlanders, 4 niet teruggekeerd.
  • In hun persoonsdossiers bij de firma Sack staat dat de Berghenaren Theodorus Hakfoort op 10-12-1943 en Hendrikus Theodorus Altenrath op 26-12-1943 niet teruggekeerd waren.
• 2. 23 personen zouden op 14 december 1943 vertrekken en op 27 december 1943 terugreizen. Door bombardementen kon dit niet plaats vinden, een deel is in januari 1944 en een ander deel in februari 1944 naar huis gereisd.
• 3. vertrek 11 januari 1944, terugreis 23 januari 1944: 12 Nederlanders, 2 niet teruggekeerd.
• 4. vertrek 17 februari 1944, terugreis 29 februari 1944: 12 Nederlanders, 3 niet teruggekeerd.

Dwangarbeiders die het werk ontvluchtten werden via het Arbeitsamt in Leipzig gemeld. Tevens werd de Gestapo verzocht hen op te sporen en terug te brengen. Daarom komt de naam van Hendrikus Theodorus Altenrath mogelijk voor in het “Namensverzeichnisse des Polizeigefängnisses Leipzig”.

In Am Entenweiher was men blij, het wachten was op het vertrek naar Nederland. Voor enkelen duurde dit te lang en vertrokken. Voor de achterblijvers was er niet veel te doen meer. In ieder geval genoeg tijd om bij te komen van de vermoeienissen. Het weer in mei 1945 was mooi, de stemming goed, ideaal voor vrolijke initiatieven, zoals voetballen en herhalingen van bv de circusact waaraan Berghenaar Willem Hermsen meewerkte. In die periode zijn veel foto’s genomen, van die circusact zijn er 2 verschillende versies bekend.

De bewoners

Henk Verstaate heeft in dichtvorm zijn medebewoners van Am Entenweher beschreven, vermoedelijk eind 1944. Enkele Berghenaren komen hier in voor:

• a. Gerritsen, Franziskus, geb Bergh 15-6-1920, STROFE 32
• b. Jo(hannes) Huls geb. Bergh 03-03-1923 STOFE 39
• c Rudolph Klarenaar, geb. Heerenberg 11-07-1905 STROFE 51
• d Willem Hermsen geb. Bergh 01-05-1914 STROFE 47 en 48

Deze laatsten strofes refereren duidelijk naar de twee foto’s van het circuspaard en circusdirecteur Willem Hermsen.

Postpakketten

Het ontvangen van postpakketten was iedere keer een feest. Het nazi regiem heeft het nooit verhinderd. Men was er blij mee, een aanvulling op de gerantsoeneerde voedselvoorziening. Deze bevatten eetbare en langer houdbare zaken zoals aardappelen, boen en wortelen, enzovoort maar ook kleding en tabaksproducten.

Ontspanning

Deze bijeenkomsten in de Lagers begonnen in de regel om 17.00 uur, de dagploeg mocht dan om 16.00 de werkzaamheden beëindigen, de nachtploeg begon om 22.00 uur. Op 8 oktober trad de Nederlandse theatergroep “Lachende Welt”op, in november 1943 was er in het Lager Mangold een variéteavond en op 17 december 1944 trad de Nederlandse theatergroep “Leonardi” op. In Lager Mangold speelde iedere zondag een orkest van Lagerbewoners populaire muziek en was er gelegenheid tot dansen. Op 24 december 1944 werd in Lager Mangold een kerstbijeenkomst gehouden voor de buitenlanders, aanvang 17.00. Als onderdeel 16: Circuspferd. Het is dat stukje dat na de bevrijding is herhaald en waarvan 2 foto’s bekend zijn.

Paunsdorf

In Paunsdorf, voorheen een zelfstandige gemeente, maar nu een wijk aan de oostkant van Leipzig, staat de Genezarethkirche, vond men dominee Quandt van de Evangelische Gemeinde van Paunsdorf bereid om de kerkdiensten te verzorgen. Hier troffen van 1943 tot 1945 op zondag de Nederlandse dwangarbeiders elkaar. Een laatste kerkdienst werd gehouden op Tweede Pinksterdag 1945 (21 mei) in de Thomaskirche, kort voor de repatriëring van de Nederlanders uit Leipzig.

Na de bevrijding

In verband met de oorlogsproductie werd het bedrijf na de bevrijding van Leipzig op 18 april 1945 door de Amerikaanse bezetter per direct stil gelegd, de dwangarbeiders hoeven niet meer op het werk te verschijnen. Alle Nederlandse dwangarbeiders van Rudolf Sack werden op 22 mei 1945 overgebracht naar het Camp for Displaced persons Netherlands, geregistreerd, medisch onderzocht en ontluisd. Alle Nederlanders zijn vrijwel gelijktijdig naar huis teruggekeerd, eind mei 1945 uit Leipzig om via Maastricht terug te keren naar Nederland.

Berghenaren

Van de dwangarbeiders waren er 14 afkomstig uit ‘s Heerenberg en omgeving. Tot nog toe heb ik de navolgende personen gevonden:

• 1 Hendrikus Theodorus Altenrath, geb. 11-05-1914 Bergh. Na dertien maanden mocht Hendrik tien dagen met verlof, daarna ondergedoken
• 2 Franziskus Gerritsen, geb. 15-6-1920 Bergh
• 3 Wilhelmus Arnoldus Hermsen, geb. 01-05-1914 Bergh
• 4 Theodorus Hakfoort, geb. 17-05-1917 Bergh
• 5 Johannes Huls, geb. 03-03-1923 Bergh
• 6 Dirk van Kuijk, geb. 10-08-1922 Bergh
• 7 Rudolph Klarenaar, geb. 11-07-1905 's Heerenberg

Bronnen

• AROLSEN Archives (internationaal archief- en documentatiecentrum over slachtoffers van vervolging, dwangarbeid en genocide door Nazi-Duitsland, met online database)
• BOEK: Gedwongen Vriendschap, Rud. Sack, Tewerkgesteld bij Rudolph Sack in Leipzig maart 1943 – mei 1945, door Paul J. van Sluis. ISBN: 978-90-824255-0-5 (zie onderstaande link voor o.a. bestelinformatie.
• Website Sack Leipzig
• onderzoek Will Hermsen