Kunstverzameling Huis Bergh

Inleiding

De kunstverzameling van Huis Bergh is grotendeels bijeengebracht door Jan van Heek, die het kasteel in 1912 kocht van Willem, vorst van Hohenzollern, de laatste graaf van Bergh.

Bij de aankoop was het kasteel vrijwel leeg. De enige kunst die Van Heek aantrof, waren dertien schilderijen die opgerold in de archieftoren lagen. Het bleken historische portretten te zijn van onder meer graven van Bergh, van Bourgondiërs en van Habsburgers.

Een belangrijke uitbreiding van de kunstverzameling kwam in 1919 toen Friedrich Wilhelm Mengelberg overleed. Deze architect van kerkinterieur – uit zijn atelier zijn het meubilair en de kruiswegstatie in de Pancratiuskerk in 's-Heerenberg afkomstig – was ook verzamelaar vroege kerkelijke kunst. Van Heek kon deze Mengelbergcollectie voor 195.000 gulden kopen. Daarmee verwierf hij 91 religieuze en 21 profane schilderijen, 55 beeldhouwwerken, zeven monstransen en één ciborie (een kelk met deksel voor hosties). De meeste van deze stukken bevinden zich nog altijd in Huis Bergh.

Van Heek is zijn kunstcollectie door de jaren heen blijven uitbreiden. Het grootste deel van de verzameling was voor Huis Bergh bestemd, maar een aantal stukken heeft een plaats gekregen in andere musea, zoals het Mauritshuis in Den Haag en het Rijksmuseum Twente in Enschede. Na Van Heeks overlijden in 1957 heeft de Stichting Huis Bergh nog een aantal stukken aan de collectie kunnen toevoegen.

Het onderstaande is een korte en zeker niet complete beschrijving van de kunstverzameling van Huis Bergh.

Schilderijen

De schilderijencollectie kan in drie categorieën verdeeld worden.

Vroeg-Italiaanse schilderijen

De collectie vroeg-Italiaanse schilderijen in Huis Bergh is de grootste particuliere verzameling in Nederland van dit type religieuze kunst. Ze bestaat voornamelijk uit 14e- en 15e-eeuwse werken uit Rome, Siena, Florence en Venetië.

Schilderkunst ten noorden van de Alpen

Deze categorie omvat werken uit de periode van de 15e tot de 17e eeuw. De aanduiding "ten noorden van de Alpen" kan ruim worden opgevat. Naast Hollandse en Vlaamse meesters zijn ook schilders uit Spanje en uit het hele Duitse taalgebied tot in Bohemen vertegenwoordigd. Ook onder deze schilderijen zijn er veel met een religieus onderwerp.

Historische portretten

De basis voor deze categorie wordt gevormd door de dertien portretten die Jan van Heek in 1912 in Huis Bergh heeft gevonden. In de loop der tijd zijn hier meerdere portretten aan toegevoegd. De laatste aanvulling is het portret ten voeten uit van Hendrik van den Bergh, dat de Stichting Huis Bergh in 2009 heeft gekocht.

Uit elke categorie schilderijen volgt hier een voorbeeld:

Deze Engel is een van twaalf panelen die Duccio di Buoninsegna rond 1310 maakte voor een altaarstuk in de dom van Siena.

De bruiloft van Kana Kopie van een paneel van Jeroen Bosch, begin 16e eeuw.

Dit portret van Maria Elisabeth Clara van den Bergh is een van de schilderijen die Van Heek in 1912 in Huis Bergh aantrof.

Middeleeuwse handschriften en boekbanden

De openingsbladzijden van het
Kroniekenhandschrift van 's-Heerenberg.

In collectie bevinden zich 73 met de hand op perkament of papier geschreven boeken. Daarnaast zijn er 72 losse, met de hand beschreven bladen. Alle deze werken zijn voorzien van illustraties en versieringen. Ze stammen uit de tijd voor 1450, toen in West-Europa de boekdrukkunst op gang kwam.

De eerste gedrukte boeken, uit de jaren tot 1500, worden wiegedrukken of incunabelen genoemd. Hierin is alleen de tekst gedrukt, maar zijn de illustraties en versieringen nog met de hand aangebracht. Huis Bergh heeft vijftien van deze wiegedrukken.

De boekbanden van veel van deze boeken zijn kunstwerken op zich. Die van de oudste boeken zijn vaak van hout met een metalen (koperen) beslag, versierd met edelsmeedwerk waarin (half)edelstenen, emaille of ivoor zijn verwerkt. Nieuwere boeken hebben vaak een leren omslag, waarin met stempels versieringen zijn aangebracht.

Het oudste boek in de collectie is een Byzantijns handschrift in het Grieks uit de 11e eeuw. Andere voorbeelden zijn het Kroniekenhandschrift van 's-Heerenberg (aangekocht in 2017) en het Necrologium van Elten. Een aanzienlijk aantal van de boeken zijn bijbels en getijdeboeken. In getijdeboeken staan per dag de gebeden opgeschreven die dan uitgesproken moeten worden.

Tekeningen en prenten

Catharina van den Bergh
op een gravure uit 1636

Huis Bergh heeft een uitgebreide prentencollectie en ook een beperkt aantal tekeningen. Prenten zijn afdrukken van kopergravures of steendrukken (lithografieën), en kunnen in grotere oplage worden gemaakt. Tekeningen zijn eenmalig en worden door de kunstenaar direct op papier of een andere drager gemaakt. De tekeningen in de collectie zijn veelal afbeeldingen van gebouwen en stadsgezichten.

In de prentencollectie bevinden zich veel portretten van graven van Bergh. Graaf Hendrik komt het vaakst voor. Van bijvoorbeeld zijn zus Catharina is nevenstaand portret aanwezig.

Beelden

Het borstschild van Frans Willem van Hohenzollern-Bergh als voorbeeld van zilversmeedwerk in de kunstverzameling van Huis Bergh.

De beeldencollectie omvat beeldhouwwerk en houtsnijwerk. Daarnaast is er een aantal kunstwerken die uit ivoor zijn gesneden. Bij de grote brand van 1939 is helaas een deel van deze verzameling verloren gegaan.

Ook deze collectie is grotendeels religieus van aard. Er zijn Mariabeelden en weergaves van allerlei gebeurtenissen uit het leven van Christus.

Andere kunstvoorwerpen

Naast bovengenoemde kunst heeft Huis Bergh onder meer gebrandschilderde ramen, zilversmeedwerk, munten, bronzen voorwerpen en houten meubilair. Een van de kamers van het kasteel is ingericht als wapenkamer, waarin een kleine wapenverzameling van uiteenlopende aard is tentoongesteld. Een deel daarvan is aangekocht, zoals de harnassen, maar een deel van de wapens en kogels is in of bij het kasteel gevonden.

Bronnen

• Het oude kasteel herleefde, blz. 49–59
• Huis Bergh – kasteel-kunst-geschiedenis, blz. 77–151
• Vaste collectie Huis Bergh