Pannerden

Pannerden op een tekening van Jan de Beijer uit 1742.
Op de achtergrond is de Eltenberg te zien.

Pannerden is een dorp in de voormalige gemeente Rijnwaarden. Ooit was het een heerlijkheid die, samen met de aangrenzende heerlijkheden Bylandt en Millingen, Berghs bezit werd toen Willem I van den Bergh in 1348 trouwde met Sophia van Bylandt.

Pannerden, Bylandt en Millingen lagen destijds aan de Waal, even ten westen van de plaats waar deze rivier toen van de Rijn aftakte. Pannerden en Bylandt lagen op de noordoever; Millingen op de zuidoever (zie de kaart van 1573 hieronder). Door verzanding van de Rijn werd steeds meer water naar de Waal afgevoerd, zodat in 1707 het Pannerdensch Kanaal werd aangelegd om de Rijn en de IJssel weer bevaarbaar te maken. Daarna werd in de jaren 1773–1776 het Bijlandsch Kanaal gegraven om een grote noordwaartse bocht van de Waal af te snijden. Door deze maatregelen is het afsplitsingspunt van de Waal zover naar het westen verschoven, dat het lijkt of de heerlijkheden aan de Rijn zijn komen te liggen. In feite liggen ze aan de twee nieuw gegraven kanalen. De oude rivierlopen zijn nog te herkennen als de Oude Rijn en de Oude Waal (zie de kaart van 2017).

Pannerden was oorspronkelijk bezit van het prinsbisdom Luik en kwam in 1284 door verkoop in handen van het kapittel van Emmerik. Willem Doys, die Bylandt al in leen had van de (toen nog) graaf van Kleef, kreeg Pannerden vervolgens in erfpacht. Zodoende wordt Pannerden gezien als een Kleefse leen. Er was in Pannerden en Bylandt geen afzonderlijk uitgeoefende rechtspraak of administratie. Wanneer er sprake is van Bylandt, wordt dan ook vaak Pannerden bedoeld. Dit komt mede omdat Bylandt steeds minder voorstelde, omdat zijn grondgebied geleidelijk aan door veranderende rivierlopen voor een groot deel is weggespoeld. In de 16e of 17e eeuw is ook het kasteel Bylandt in het water verdwenen.

De heerlijkheden Bylandt, Millingen en Pannerden op de kaart van Christiaan 's Grooten uit 1573.

Hetzelfde gebied op een moderne kaart. Klik op de kaarten voor een vergroting.

Wel was Pannerden sinds 1285 een zelfstandige parochie, waar de heer het collatierecht had. Dit betekent dat sinds 1348, toen Pannerden Berghs werd, de heren en later graven van Bergh daar de pastoor benoemden.

In 1795 confisqueerde de regering van de Bataafse Republiek, een Franse vazalstaat, alle adellijke en kerkelijke onroerende goederen. Ook vorst Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen, graaf van Bergh, verloor toen al zijn Nederlandse bezittingen. In 1801 kon hij die (behalve Boxmeer) terugkrijgen voor een afkoopsom van 325.000 gulden. Om dit te financieren besloot de vorst tot de verkoop van Pannerden. Carel Herman van Nispen, rentmeester van Pannerden en Millingen, en administrateur Hoevel van Huis Bergh kochten in de periode 1801–1803 het grootste deel van de heerlijkheid, waarna Van Nispen in 1805 ook Hoevels aandeel kocht.

Carel Herman van Nispen had twee zoons, van wie de jongste in 1829 Pannerden erfde. Deze tak van de familie heet sindsdien Van Nispen tot Pannerden.

Als leengoederen hebben de heerlijkheden Pannerden, Bylandt en Millingen aan het hertogdom Kleef behoord, maar zij maakten geen deel meer uit van de Kleefse enclaves die in 1816 door Pruisen aan Nederland werden overgedragen.

Bronnen

• Het archief van het Huis Bergh, blz. 156–157
• Van Nispen
• Old Ni-js nr. 65, blz. 14–16