Deventer, Jacob van

Korte levensloop

Jacob van Deventer was een cartograaf. Zijn geboortedatum is niet bekend, maar op 24 april 1524 werd hij als Jacobus de Daventria ingeschreven aan de universiteit van Leuven, zodat wordt aangenomen dat hij kort na 1500 ter wereld kwam, waarschijnlijk in Kampen. Dit was nog voor zijn moeder in 1510 trouwde met een inwoner van Deventer, waar Jacob zijn verdere jeugd doorbracht.

In Leuven studeerde hij aanvankelijk hij geneeskunde en wiskunde, maar stapte later over naar landmeetkunde en cartografie. Na een lange loopbaan als cartograaf overleed hij in 1575 in Keulen.

Hoge opdrachtgevers

Tussen 1536 en 1545 maakte hij in opdracht van de Staten-Generaal (die toen in Brussel zetelde) vijf kaarten van de Nederlandse gewesten. Deze kaarten behoren tot de eerste natuurgetrouwe kaarten die van dit gebied zijn gemaakt. Hierbij toonde hij zo'n groot vakmanschap, dat hem in 1540 de titel keizerlijk geograaf werd verleend. Omstreeks 1542 vestigde hij zich in Mechelen.

Aansluitend maakte Van Deventer in opdracht van keizer Karel V en koning Filips II kaarten (stadsplannen in vogelperspectief) van de steden in de Nederlanden met hun omgeving. Hij heeft hier tot aan zijn dood aan gewerkt en zo vermoedelijk tussen de 250 en 260 stadsplannen geproduceerd van steden in de huidige Benelux, Noord-Frankrijk en het uiterste westen van Duitsland. Daarvan zijn er 221 overgeleverd in soms twee of drie exemplaren. Volledig uitgewerkte versies van een deel van de kaarten zijn in drie registers samengevoegd. Daarvan is er één verloren gegaan; de overige twee bevinden zich in Madrid in de Nationale Bibliotheek van Spanje.

Daarnaast bestaat er van Van Deventers hand een groot aantal losse kaarten, zogenaamde minuten, van dezelfde steden. Ook zijn veel kaarten in de loop der jaren door anderen gekopieerd, zodat er verschillende versies bestaan.

De kaarten van 's-Heerenberg

Het derde register in de Nationale Bibliotheek van Spanje (Planos de ciudades de los Países Bajos Parte III) bevat een kaart van 's-Heerenberg. Hierop staat – net als op veel ander kaarten in de Spaanse registers – in een apart kleiner kader alleen de stad (zonder de omgeving) met de belangrijkste gebouwen weergegeven.

De collectie van Huis Bergh heeft een minuutkaart van 's-Heerenberg. Hij komt uit een serie van 200 facsimile kaarten die door R. Fruin zijn gebundeld onder de titel Nederlandsche Steden in de 16e Eeuw. Ze zijn gedrukt door J. Smulders & Co en in 1916 is verschenen bij Nijhoff in Den Haag.

Duidelijk te zien op beide kaarten zijn Huis Bergh, Het Raethuys, de parochiekerk, het Oude Gasthuis, de Molenpoort met daarbuiten de grafelijke molen, de Oudste Poort, de Plantage, de wipgalg op de Galgenberg. Zeddam staat nog net op de kaart met de zessprong aan de Padevoortse Allee. De Sint Oswalduskerk staat er net niet op. Of staat die op de verkeerde plek bij de wipgalg?

De twee kaarten zijn niet helemaal hetzelfde. Op de Spaanse kaart heet de stad sheré Berg (of shere-Berg) en worden de windrichtingen in het Latijn vermeld; op de minuutkaart is de naam 'tsheren Berch en staan de windrichtingen er in het Nederlands op. Verder ontbreekt er op de Spaanse kaart aan de weg naar Stokkum een driehoekig stuk bos. Op de minuutkaart begint bij de drie huizen vlak bij het woord Oost een pad dat op de Spaanse kaart ontbreekt, terwijl op die kaart de weg langs de oostrand van de stad een doodlopende aftakking heeft die niet op de minuutkaart staat. Nog een verschil zijn de velden aan weerzijden van de boomgaard ten oosten van de stad. Op de minuutkaart hebben ze geen nadere aanduiding, maar op de Spaanse kaart zijn ze gearceerd als om aan te geven dat het geploegde akkers zijn.

De kaart in de Nationale Bibliotheek van Spanje in Madrid

De minuutkaart uit Nederlandsche Steden in de 16e Eeuw van R. Fruin. Klik meermaals op de kaarten voor een vergroting.

De kaart geeft een goede indruk van de stadsmuur in de zestiende eeuw. Aan de hand daarvan is de wachttoren aan de Walsteeg herbouwd, te zien op de foto hieronder.

ANWB-bord Foto's Benny Schuurman

De wachttoren aan de Walsteeg, zoals die ook op Van Deventers kaart staat.

Kopergravures

Van de kaarten die Van Deventer tussen 1536 en 1545 maakte, zijn na 1560 in Rome kopergravures gemaakt. Afdrukken van deze kaarten waren daarna in de Nederlanden en elders op markten en in boekhandels te koop. De kopergravure van de kaart met de hertogdommen Gelderland, Kleef en Gulik werd in 1566 gemaakt.

Hieronder is het gedeelte afgebeeld van de streek rond 's-Heerenberg, dat hier T SHEREN BERGA genoemd wordt (klik op de kaart voor een vergroting). De uitsnede daarnaast vermeldt dat Gelderland, Kleef en Gulik alsmede aangrenzende gebieden op de kaart staan, zoals beschreven door Jacob van Deventer. Onderaan staat in Rome, 1566.

Foto Benny Schuurman

Foto Benny Schuurman

Bronnen

• De stadsplannen van Jacob van Deventer. Een schitterende bron voor de stads- en dorpsgeschiedenis, Bram Vannieuwenhuyze en Jelle Lisson, Bladwijzer 4 (2012), blz. 3–16.
• Jacob van Deventer op Wikipedia
• Planos de ciudades de los Países Bajos Parte III, folium 115
• De kaart van Huis Bergh in de Collectie Gelderland
• Benny Schuurman