Ettema, Dominicus Hylarius

Geboren in een Fries gezin

Dominicus Hylarius Ettema werd geboren op 3 augustus 1897 in Westhem-Blauwhuis in de Friese gemeente Wymbritseradeel. Hij was de jongste van de negen kinderen van Cornelis Dominicus Ettema en Froukje Meintes Witteveen. Twee broertjes van hem met dezelfde voornamen waren al voor zijn geboorte als baby gestorven. Daarnaast had hij nog één broer, Medardus, geboren in 1892, en vijf zussen. Het is nog niet bekend of al zijn zussen volwassen zijn geworden.

Het gezin woonde aanvankelijk in Lutjelollum vlak bij Franeker, en daarna van ongeveer 1886 tot 1893 in Tzum, gemeente Franekeradeel. Vader Cornelis was hier boer. Daarna begon wat lijkt op een nogal onrustige tijd, die van Tzum leidde naar Sint-Nicolaasga in de gemeente Doniawerstal, waar vader Cornelis eveneens boer was. Op 22 februari 1896 werd hier de boerderij met huisraad, vee en inventaris verkocht. In augustus van hetzelfde jaar stond Cornelis te boek als koopman en winkelier te Blauwhuis onder Westhem (waar Dominicus werd geboren). Hij heeft dit bedrijf een aantal jaren volgehouden, maar is vermoedelijk failliet gegaan. Opnieuw als boer aan de slag gaan, was geen optie, want de huren van de boerderijen waren toen hoog, mede door een tekort aan landbouwgrond, en de melkprijs was in verhouding te laag. Op zoek naar een beter bestaan is Cornelis rond 1900 met zijn gezin naar Düsseldorf in Duitsland vertrokken. Dominicus was toen amper een kleuter.

In Düsseldorf is Dominicus' moeder in 1922 overleden, 65 jaar oud. Zijn vader overleed er op 67-jarige leeftijd in 1927. Twee van zijn zussen zijn in Düsseldorf elk met een Fries getrouwd. Waarschijnlijk waren dit broers, want ze heetten allebei Minnema. Deze achternaam duikt later in Dominicus' verhaal nog een keer op.

Dominicus' enige overlevende broer Medardus trouwde in 1930 in Düsseldorf met een Duitse vrouw. Zij kregen drie kinderen; een dochter, geboren in 1931, en twee zoons, geboren in 1935 en 1937. Voor zover bekend heeft alleen deze jongste zoon zelf één zoon, geboren in 1972. Deze is de naaste nabestaande van zijn oudoom Dominicus.

Adjunct-directeur van de zuivelfabriek in Zeddam

Ettema (midden) en Gerrit Miedema, de directeur van de zuivelfabriek, met bezoekers uit Friesland

Ettema te paard op het terrein van de zuivelfabriek

Rond 1926 werd Ettema adjunct-directeur van de Coöperatieve Zuivelfabriek Bergh in Zeddam. Mogelijk heeft hij deze baan gekregen, omdat hij de directeur kende, de Fries Gerrit Miedema. De geboorteplaats van Ettema was namelijk ook de plaats waar de vader van Miedema in 1917 was overleden.

In Zeddam was Ettema achttien jaar lang in de kost bij de familie Taken aan de Benedendorpsstraat 41. Als hij naar zijn eigen kamer ging, moesten de kinderen Taken netjes gaan staan en zeggen: "Dag mijnheer Ettema." Ettema's broer Medardus is er een aantal malen vanuit Düsseldorf op bezoek geweest.

Ettema was lid van een Zeddamse kaartclub. Als de club bij de familie Lukkezen bijeenkwam, moest de kleine Jan de kaarters altijd een hand geven voor hij ging slapen. Dan ging hij steevast eerst naar Ettema, want die had altijd een rol snoep voor hem.

Verzetsman in de Tweede Wereldoorlog

Het bidprentje van Dominicus Ettema

In Zeddam richtte Ettema samen met een aantal vrienden, waaronder Antoon Helmes, een verzetsgroep op ter ondersteuning van de hulp aan onderduikers. Zij verzorgden voedsel en bonkaarten voor onderduikers, die vooral verkregen werden door overvallen op distributiekantoren. De groep regelde ook valse papieren, stempels en distributiestamkaarten.

De Duitse Sicherheitsdienst (SD) wist dat Ettema het plaatselijke duikhoofd was van de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers (LO), en arresteerde hem op 14 juni 1944 samen met nog enkele Zeddamse verzetslieden. Zij werden eerst naar Arnhem overgebracht en van daar op 27 juni doorgestuurd naar Kamp Amersfoort. Dit kamp, dat officieel "Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort" (PDA) heette, was een belangrijke verzamelplaats voor gevangenen van de SD.

Na zijn gevangenneming moest Ettema een contactadres opgeven. Dit was: D. Minnema, Rijksweg 290, Swalmen. D. Minnema moet een familielid zijn geweest van zijn zwager Sjoerd Minnema. Dit kan betekenen, dat Ettema geen naaste familie had in Nederland. In ieder geval zijn broer woonde toen in Düsseldorf, en mogelijk ook zijn zussen, voor zover die nog in leven waren.

Ettema was een van de 1439 gevangenen die op 11 oktober 1944 vanuit Amersfoort op transport werden gezet naar het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg. Onder hen waren 602 mannen die op 1 oktober bij de razzia in Putten waren opgepakt. In Neuengamme stonden de gevangenen aan zware ontberingen bloot. Voeding en medische zorg waren er onvoldoende, net zoals hygiëne, kleding en huisvesting. Maar bovenal moesten ze zware lichamelijke arbeid verrichten, waarbij zij doorlopend door hun bewakers werden mishandeld en vernederd. Veel gevangenen hebben dit niet overleefd, en zo is ook Ettema op 11 januari 1945 overleden. Het is bizar dat het Nazi-systeem lijsten met sterfdata en doodsoorzaken van gevangenen heeft bijgehouden. Bij Ettema staat vermeld "cardiale insufficiëntie". Zijn hart had het begeven. We kunnen echter gevoeglijk aannemen, dat deze term de doodsoorzaak maar ten dele dekt.

Ettema werd in Neuengamme gecremeerd en heeft geen aanwijsbaar graf. Hij staat nu vermeld in Gedenkboek 34 van de Oorlogsgravenstichting. Hierin staan 2.455 Nederlanders vermeld die in Neuengamme zijn omgekomen en geen graf hebben.

T. de Goede schrijft het volgende over hem in De gemeente Bergh in den tweeden wereldoorlog (1946). De datum van 14 juni die hij noemt is echter niet wanneer Ettema in Amersfoort is aangekomen, maar de dag van zijn arrestatie:
"De heer D. Ettema, adjunct-directeur der Zuivelfabriek in Zeddam, een bekendstaand lid der ondergrondsche, is gegrepen. Als duikhoofd had hij bij de heeren van den S.D. een al te slechten naam. 14 Juni 1944 is hij overgebracht naar 't beruchte kamp van Amersfoort en 11 Oct. naar het concentratiekamp Neuengamme. Den 11en Januari 1945 is hij aldaar overleden als slachtoffer der Berghsche illegaliteit."

In het Kerkblad voor Bergh van vrijdag 14 september 1945 stonden twee overlijdensadvertenties voor Ettema; een van de directeur en het personeel van de zuivelfabriek in Zeddam, en een van Antoon Helmes in zijn hoedanigheid van voorzitter van de G.O.I.W. Bergh (Gemeenschap Oud-Illlegale Werkers).

Na de oorlog is zijn broer Medardus nog een keer in Zeddam geweest om kleren van Etteman op te halen. Dat was witte kleding uit de zuivelfabriek. Misschien konden daar kleren van gemaakt worden voor zijn kinderen (Medardus had een dochter Marga en waarschijnlijk twee zonen). De familie Taken heeft toen alle foto's die ze van Ettema had, aan broer Medardus meegegeven.

In Zeddam is een straat naar hem genoemd.

Zijn oorlogsnalatenschap

Eind september 2009 zijn enkele persoonlijke bezittingen van Ettema opgedoken. Het betreft spullen die hij bij aankomst in Kamp Amersfoort op zak had en daar heeft moeten afgeven. Ze zijn toen door de Duitsers in een gemerkte bruine enveloppe gestopt. Toen hij naar Neuengamme werd overgebracht, kreeg hij die enveloppe mee.

Na de oorlog heeft de Nederlandse overheid veel persoonlijke bezittingen van omgekomen gevangenen teruggekregen. In samenwerking met het Rode Kruis is toen geprobeerd zo veel mogelijk nabestaanden op te sporen, maar dat is in veel gevallen niet gelukt. De betreffende spullen werden toen in Den Haag opgeslagen. Het Rode Kruis heeft eind 2006 de eigendommen van 78 personen van wie geen nabestaanden waren gevonden, aan de stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort geschonken.

In een laatste poging nabestaanden op te sporen, heeft de stichting Hart voor Kamp Amersfoort in samenwerking met stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort op 30 september 2009 de website Oorlogsnalatenschappen gelanceerd met gegevens over de omgekomen gevangenen en foto's van hun spullen.

Een van die gevangenen is Dominicus Hylarius Ettema uit Wymbritseradeel. Inmiddels is er een kleinzoon van Ettema's broer in Düsseldorf gevonden, maar omdat hij met vakantie is, kon er nog niet met hem gesproken worden.

Bronnen

• Klup.nl
• Kerkblad voor Bergh, no. 15 van 14 september 1945
• Oorlogsgravenstichting
• Oorlogsnalatenschappen
• Leeuwarder Courant van 13 oktober 2009