Ontlastingsboog

In de beschrijvingen van Berghse monumenten en andere gebouwen komen de woorden ontlastingsboog, rollaag, strek, hanenkam en latei voor. Dit zijn draagconstructies die het gewicht van het metselwerk boven deuren en ramen over beide zijden van de muuropening verdelen.

Ontlastingsboog

Ontlastingsbogen met gemetselde aanzet- en sluitstenen in het Olde Posthuus in 's-Heerenberg

Een ontlastingsboog is een gemetselde boog van rechtopstaande bakstenen boven een deur of raam. De boog is meestal één of anderhalve steen hoog en kan geheel uit bakstenen bestaan, maar vaak liggen er aan weerszijden aanzetstenen en bovenin een sluitsteen. Aanzet- en sluitstenen kunnen blokken natuursteen zijn, maar ook gemetseld van bakstenen. Alleen een gemetselde sluitsteen die hoger is dan de ontlastingsboog, versterkt de ontlastingsboog. Als hij net zo hoog is, heeft hij alleen een decoratieve functie (zei 2.3 Hanenkam). De ruimte tussen de boog en de bovenkant van de deur of het raam is vaak versierd.

De term ontlastingsboog heeft betrekkingen op de functie van de boog. Andere boogtermen beschrijven de vorm van de boog.

Ontlastingsbogen vergelijkbaar met die van het Olde Posthuus in 's-Heerenberg (zie nevenstaande foto) zijn vrij algemeen. Andere voorbeelden zijn:

• Gendringseweg 3 en Gendringseweg 5 in Azewijn
• De begane grond van Oudste Poortstraat 14 in 's-Heerenberg
• Zeddamseweg 26/Zeddamseweg 28 in 's-Heerenberg
• Het Meestershuis in Stokkum
• Het huis van dokter Hoogland in Zeddam

Er zijn ook andere uitvoeringen de ontlastingsboog.

• Boerderij 't Hof in Azewijn heeft ontlastingsbogen met aanzet- en sluitstenen uit één stuk natuursteen
• Huize De Beuk aan de Emmerikseweg in 's-Heerenberg heeft op de begane grond ontlastingsbogen met alleen een sluitsteen. De bovenverdieping heeft rollagen in plaats van ontlastingsbogen.
• De voorgevel van Leppestraat 8 in Azewijn heeft ontlastingsbogen zónder aanzet- en sluitstenen. De zijgevels hebben strekken (zie hieronder).

Rollaag

In de rollagen van Oudste Poortstraat 9 in 's-Heerenberg wijkt de onderste rij stenen iets naar binnen.

Een rollaag is net als een ontlastingsboog een gemetselde constructie van rechtopstaande bakstenen, maar is recht aan de onderkant en ligt direct op het raam- of deurkozijn. Een rollaag heeft minder draagkracht dan een ontlastingsboog. Het komt daarom vaak voor dat de begane grond van een gebouw ontlastingsbogen heeft, terwijl de verdieping rollagen heeft.

Basisvorm rollaag

De basisvorm van de rollaag met zuiver verticaal staande bakstenen is te zien in:

• Steegseweg 5 in Beek
• Oudste Poortstraat 9 in 's-Heerenberg

Strek

Strekken in de zijmuur van Leppestraat 8 in Azewijn.

De basisvorm van de rollaag wordt sterker door de stenen iets te laten uitwaaieren tot een strek.

(Een strek is niet alleen een type rollaag, maar duidt ook de lange kant van een baksteen aan, zoals die wordt gebruikt in metselverbanden.)

Voorbeelden van strekken zijn te zien op de foto hiernaast en in:

• Schaapsdrift 14 in Beek
• Oude r.-k. pastorie in 's-Heerenberg
• De begane grond van Langestraat 10 in Braamt. De gemetselde aanzet- en sluitstenen zijn slechts decoratief. De bovenverdieping heeft hanenkammen (zie hieronder).
• Molenberg 1 in Stokkum heeft iets gebogen strekken, omdat de kozijnen vanboven gebogen zijn.

Hanenkam

De bovenverdieping van Langestraat 10 in Braamt heeft hanenkammen, terwijl de begane grond strekken heeft

Nog meer draagkracht wordt bereikt door het midden van de constructie te verhogen tot een hanenkam. De verhoging komt dan overeen met een sluitsteen in een ontlastingsboog. Aan weerszijden van de rollaag kunnen aanzetstenen liggen.

Voorbeelden van hanenkammen zijn te zien in:

• De bovenverdieping van Langestraat 10 in Braamt (zie de foto hiernaast)
• Klinkerstraat 4 in 's-Heerenberg
• De bovenverdieping van Oudste Poortstraat 14 in 's-Heerenberg
• De Vinkwijkerhof in Vinkwijk

Latei

De voorgevel van Marktstraat 8b in 's-Heerenberg met lateien

Een latei is een balk van natuursteen, beton, hout of ander sterk materiaal, die over de bovenkant van een deur- of raamopening ligt. De functie is dezelfde als die van een ontlastingsboog of rollaag. Een latei kan in de muur verwerkt worden. In zo'n geval is hij niet zichtbaar.

Lateien zijn gebruikt in Marktstraat 8b in ’s-Heerenberg, zoals te zien op de foto hiernaast, en verder in onder meer de volgende panden:

• Eerlandsestraat 16 in Azewijn
• 't Olde Meestershuus in Braamt
• Bovendorpsstraat 9 in Zeddam (versierde lateien)
• Het Helmeshuus in Zeddam

Combinaties

Door verbouwingen kunnen oude panden al dan niet dichtgemetselde ramen met zowel ontlastingsbogen als lateien hebben. Voorbeelden in 's-Heerenberg zijn het Raethuys, het aangrenzende pand Marktstraat 2 en de hoofdburcht van Huis Bergh.

De Noordwalwoningen hebben zowel ramen met rollagen van slechts een halve steen als ramen met ontlastingsbogen. De deuren hebben strekken. Als voorbeeld is hieronder Muntwal 23 afgebeeld

Een raam van het Raethuys met een ontlastingsboog én een latei

Muntwal 23

Bronnen

• Op Wikipedia
  • Ontlastingsboog
  • Rollaag
  • Ontlastingsboog
• Op de encyclopedie van Joost de Vree
  • Ontlastingsboog
  • Rollaag
  • Latei