Luchtwachttoren 1J2

Op het terrein van schoolbuitenhuis Wolkenland bij Beek heeft van eind 1952 tot in de jaren negentig een luchtwachttoren gestaan. Hij was in zijn tijd het opvallendste teken van de Koude Oorlog dat in Bergh ooit te zien is geweest.

Het Korps Luchtwachtdienst

Op deze zeldzame foto uit de jaren dat luchtwachttoren 1J2 zijn oorspronkelijke functie had, is de toren op de achtergrond te zien. Op de voorgrond zien we de fietsenstalling van schoolbuitenhuis Wolkenland met leerlingen van het Utrechts Stedelijk Gymnasium die daar omstreeks 1955 verbleven. Wolkenland is eigendom van het Amsterdams Lyceum, maar andere scholen kunnen het huren.

Luchtwachttoren 1I3 bij Aalten vlak voor hij werd opgeblazen. De toren bij Wolkenland was vrijwel identiek, maar iets hoger.

De luchtwachttoren maakte deel uit van het netwerk van uitkijkposten van het Korps Luchtwachtdienst (KLD). Dit korps was in 1950 opgericht om vijandelijke vliegtuigen op te sporen en informatie over hun vliegbewegingen te verzamelen, zodat ze konden worden uitgeschakeld. In de praktijk werd natuurlijk uitgekeken naar vliegtuigen van de Sovjet-Unie en zijn Oost-Europese bondgenoten. Het Korps was bij zijn oprichting eigenlijk al verouderd. Propellervliegtuigen werden als snel verdrongen door veel snellere straaljagers en de radartechniek verbeterde zodanig dat het menselijk oog en oor daar niet meer tegenop konden. Al in 1964 werd het KLD ingekrompen en in 1968 helemaal opgeheven.

Verspreid over het hele land had de Luchtwachtdienst 276 uitkijkposten, waarvan de helft op bestaande gebouwen was ingericht. De andere helft werd speciaal voor het KLD gebouwd. Een stuk of negen daarvan waren opgetrokken uit hout of bakstenen, maar de overig waren zogenaamde raatbouwtorens. Dit waren torens met een heel karakteristiek aanzicht die waren gebouwd van geprefabriceerde betonnen raatbouwelementen. Er zijn nu nog negentien van deze speciaal gebouwde luchtwachttorens over, waaronder de bakstenen torens van Scheveningen en Oude Wetering in Zuid-Holland. Deze twee en ook enkele raatbouwtorens zijn nu beschermd als gemeentelijk, provinciaal of zelfs rijksmonument.

De 276 uitkijkposten waren verdeeld in groepen, kringen en posten. Er waren acht groepen, met commandocentra in Deventer, Amersfoort, Breda, Alkmaar, Rotterdam, Leeuwarden, Groningen en Eindhoven. Ze waren in deze volgorde genummerd van 1 t/m 8. Elke groep was weer onderverdeeld in kringen, die met letters aangeduid werden. Elke kring bestond uit drie of soms vier uitkijkposten.

Alle posten hadden telefoonverbinding met het Luchtwachtcentrum in de hoofdplaats van hun groep. Doordat de waarnemers van een kring een vliegtuig uit drie (of vier) richtingen zagen, kon door combinatie van de waarnemingsgegevens de exacte positie en vliegrichting van een passerend vliegtuig bepaald worden.

Bij het KLD waren beroepsmilitairen werkzaam, maar de uitkijkposten werden grotendeels bemand door vrijwillige luchtwachters. Zij woonden allemaal op fietsafstand van hun uitkijkpost, zodat ze in geval van alarm snel op hun plek konden zijn. In de praktijk hebben er alleen maar oefeningen plaatsgevonden. Slechts één keer, in 1958, heeft een Limburgse post een Russisch vliegtuig waargenomen. Dat was op de terugweg van een luchtvaartshow in Frankrijk en bewust van zijn route afgeweken om luchtfoto's te maken.

Luchtwachttoren 1J2

De luchtwachttoren bij Wolkenland werd gebouwd in september-oktober 1952. De typeaanduiding was 15.06, wat de hoogte tot de vloer van het uitkijkplatform aangaf. Daar moest nog anderhalve meter voor de borstwering bij opgeteld moest worden, zodat de toren in totaal 16,5 meter hoog was.

Hij behoorde tot Kring J van Groep 1. Deze Groep had zijn luchtwachtcentrum in Deventer en omvatte Oost-Gelderland, Salland en Twente. Er waren elf kringen, A t/m K, waarvan er vier, H t/m K, in Oost-Gelderland lagen. Bergh lag in het gebied van Kring J, die drie posten had: 1J1 (Doesburg), 1J2 (Beek) en 1J3 (Pannerden). De post in Pannerden was een bakstenen opbouw op het fort bij Pannerden. Deze observatiecabine werd in 2011 gerestaureerd en is nu opengesteld voor bezoekers van het fort.

Van de drie posten van Kring J was alleen de Beekse post een raatbouwtoren. Het is opvallend dat in Oost-Gelderland verder alleen post 1I3 een raatbouwtoren was; de overige elf (Kring H had vier posten) waren allemaal op bestaande gebouwen ingericht. Elders in Nederland waren er meer – soms veel meer –raatbouwtorens of andere speciaal gebouwde torens. Blijkbaar waren er in onze streek voldoende gebouwen die qua hoogte en ligging geschikt waren om een uitkijkpost op te plaatsen. Luchtwachttoren 1I3 was van het type 13.92, dus met de borstwering erbij ruim 15 meter hoog – en daarmee iets lager dan 1J2. Hij stond aan de Koningsweg aan de noordkant van Aalten en werd in 1969 opgeblazen.

De postcommandant van luchtwachttoren 1J2 was A.G. Helmink. Zijn adres was destijds Kostverloren 13 in 's-Heerenberg. Als commandant had hij de sleutel van de toren. Namen van andere luchtwachters konden nog niet worden achterhaald, maar op fietsafstand van 1J2 moeten er een aantal gewoond hebben.

Van Luchtwachttoren 1J2 zijn vrijwel geen foto's bekend, zeker niet uit de tijd dat het KLD actief was. Dit heeft ermee te maken dat de activiteiten van het KLD semigeheim waren, maar natuurlijk ook met het feit dat lang niet iedereen in die tijd een fototoestel had. De foto bovenaan deze pagina is dan ook een toevalstreffer.

Na de opheffing van het KLD in 1968 is de toren nog een kleine dertig jaar blijven staan. Het precieze jaar van afbreken kon nog niet worden achterhaald. Er wordt gezegd dat hij na 1968 als brandtoren in gebruik is geweest, maar hiervoor zijn geen bewijzen voorhanden. Wel is het zo dat de Berghse jeugd vaak in de toren klom. De gevaarlijke toestanden die dit opleverde waren mede een reden de toren af te breken.

Een functie als brandtoren was in de jaren negentig ook allang achterhaald, omdat er nieuwe opsporingsmethoden voor bosbranden (bosbranddetectie) beschikbaar waren gekomen. Samen leidden die ertoe dat uitkijken vanaf speciale torens verviel. Alleen op extreem brandgevaarlijke dagen worden er boven de bossen van Bergh vliegtuigen van vliegveld Deelen bij Arnhem ingezet om bosbranden op te sporen.

In gebruik bij de Bescherming Bevolking

Luchtwachttoren 1J2 is ook in gebruik geweest bij de Bescherming Bevolking (BB). Deze organisatie, die heeft bestaan van 1952 tot 1986, moest de bevolking beschermen tegen de gevolgen van oorlogshandelingen en grootschalige rampen.

Vanaf het midden van de jaren vijftig werd duidelijk dat een volgende oorlog een atoomoorlog zou worden. Binnen de BB werd toen de ABC-dienst opgericht, die gespecialiseerd was in hulpverlening bij atomaire, biologische en chemische oorlogvoering.

Een van de taken van de ABC-dienst was zo snel mogelijk de plaats vast te stellen waar een atoombom was ontploft. Ter plekke van de ontploffing zou weinig meer te redden zijn, maar gekoppeld aan meteorologische gegevens kon berekend worden waar de radioactieve fall-out zou neerkomen. Daar waren dan nog wel maatregelen te treffen.

Ten behoeve van de ABC-dienst werd over heel Nederland een dicht netwerk van hooggelegen meetpunten opgezet. De 276 uitkijkposten van het Korps Luchtwachtdienst bestonden toen al, maar blijkbaar waren de meeste daarvan niet geschikt als meetpunt voor de ABC-dienst. In elk geval hebben het KLD en de BB nog tien posten in gezamenlijk gebruik gehad. Van dit selecte gezelschap was Luchtwachttoren 1J2 er een. Zoals elk meetpunt beschikte hij over een grondnulpuntbepaler en overdrukmeter. Deze apparatuur lag opgeslagen in een magazijn en werd pas op de toren geplaatst wanneer er reëel gevaar was voor een atoomaanval.

De grondnulpuntbepaler was een trommel van een halve meter doorsnede, die de lichtflits van de ontploffing op fotografisch papier kon vastleggen. De overdrukmeter kon de luchtdruk meten. De meetgegevens konden vanuit de kelder van Wolkenland rechtstreeks naar de commandopost in Doetinchem worden doorgebeld. Die kelder diende als schuilbunker, want uiteraard stond de bemanning van de meetpost bij een dreigende atoomaanval niet op de toren. Na installatie van de meetapparatuur trok zij zich terug in de kelder. Toen Luchtwachttoren 1J2 werd afgebroken, werd ook de aansluiting voor de communicatieapparatuur van de BB uit de kelder verwijderd.

Kaarten

Op topografische kaarten is luchtwachttoren 1J2 vaak aangegeven als brandtoren, maar dit is een term die de cartografen eraan gaven. Hij is, net als de luchtwachttoren in Aalten, ook wel aangeduid als uitzichttoren. Bij torens elders in het land stond kortweg toren. Hoe ze ook genoemd werden, het zijn allemaal verhullende termen voor de ware functie in de Koude Oorlog.

Luchtwachttoren 1J2 (brandtoren) op een topografische kaart uit 1995. De kaart gaf de situatie van een of twee jaar eerder weer, dus 1J2 bestond zeker nog in het begin van de jaren negentig.

Luchtwachttoren 1I3 (uitzichttoren) in Aalten op een topografische kaart uit 1966. Klik op de kaarten voor een vergroting.

Bronnen

• Sandra van Lochem, senior adviseur cultuurhistorie en landschap van Natuurmonumenten
• Dorpsarchief Kloosterhaar
• Beeldbank van Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers
• Forten Info
• Het Utrechts Archief
• Wikipedia betreffende luchtwachttorens en de Bescherming Bevolking
• Dagblad De Tijd van 24 februari 1962 op Delpher