Bijdragen aan Berghapedia? Klik hier om je aan te melden !
Luchtwachttoren 1J2
Op het terrein van schoolbuitenhuis Wolkenland bij Beek heeft van eind 1952 tot in de jaren negentig een luchtwachttoren gestaan. Hij was in zijn tijd het opvallendste teken van de Koude Oorlog dat in Bergh ooit te zien is geweest.
Het Korps Luchtwachtdienst
De luchtwachttoren maakte deel uit van het netwerk van uitkijkposten van het Korps Luchtwachtdienst (KLD). Dit korps was in 1950 opgericht om vijandelijke vliegtuigen op te sporen en informatie over hun vliegbewegingen te verzamelen, zodat ze konden worden uitgeschakeld. In de praktijk werd natuurlijk uitgekeken naar vliegtuigen van de Sovjet-Unie en zijn Oost-Europese bondgenoten. Het Korps was bij zijn oprichting eigenlijk al verouderd. Propellervliegtuigen werden als snel verdrongen door veel snellere straaljagers en de radartechniek verbeterde zodanig dat het menselijk oog en oor daar niet meer tegenop konden. Al in 1964 werd het KLD ingekrompen en in 1968 helemaal opgeheven.
Verspreid over het hele land had de Luchtwachtdienst 276 uitkijkposten, waarvan de helft op bestaande gebouwen was ingericht. De andere helft werd speciaal voor het KLD gebouwd. Een stuk of negen daarvan waren opgetrokken uit hout of bakstenen, maar de overig waren zogenaamde raatbouwtorens. Dit waren torens met een heel karakteristiek aanzicht die waren gebouwd van geprefabriceerde betonnen raatbouwelementen. Er zijn er nu nog negentien van deze speciaal gebouwde luchtwachttorens over, waaronder de bakstenen torens van Scheveningen en Oude Wetering in Zuid-Holland. Deze twee en ook enkele raatbouwtorens zijn nu beschermd als gemeentelijk of provinciaal monument.
De 276 uitkijkposten waren verdeeld in groepen, kringen en posten. Er waren acht groepen, met commandocentra in Deventer, Amersfoort, Breda, Alkmaar, Rotterdam, Leeuwarden, Groningen en Eindhoven. Ze waren in deze volgorde genummerd van 1 t/m 8. Elke groep was weer onderverdeeld in kringen, die met letters aangeduid werden. Elke kring bestond uit drie of soms vier uitkijkposten.
Alle posten hadden telefoonverbinding met het Luchtwachtcentrum in de hoofdplaats van hun groep. Doordat de waarnemers van een kring een vliegtuig uit drie (of vier) richtingen zagen, kon door de waarnemingsgegevens van de posten te combineren de exacte positie en vliegrichting van een passerend vliegtuig bepaald worden.
Bij het KLD waren beroepsmilitairen werkzaam, maar de uitkijkposten werden grotendeels bemand door vrijwillige luchtwachters. Zij woonden allemaal op fietsafstand van hun uitkijkpost, zodat ze in geval van alarm snel op hun plek konden zijn. In de praktijk hebben er alleen maar oefeningen plaatsgevonden. Slechts één keer, in 1958, heeft een Limburgse post een Russisch vliegtuig waargenomen. Dat was op de terugweg van een luchtvaartshow in Frankrijk en bewust van zijn route afgeweken om luchtfoto's te maken.
Luchtwachttoren 1J2
De luchtwachttoren bij Wolkenland werd gebouwd in september-oktober 1952. De typeaanduiding was 15.06, wat de hoogte tot de vloer van het uitkijkplatform aangaf. Daar moest nog anderhalve meter voor de borstwering bij opgeteld moest worden, zodat de toren in totaal 16,5 meter hoog was.
Hij behoorde tot Kring J van Groep 1. Deze Groep had zijn luchtwachtcentrum in Deventer en omvatte Oost-Gelderland, Salland en Twente. Er waren elf kringen, A t/m K, waarvan er vier, H t/m K, in Oost-Gelderland lagen. Bergh lag in het gebied van Kring J, die drie posten had: 1J1 (Doesburg), 1J2 (Beek) en 1J3 (Pannerden). De post in Pannerden was een bakstenen opbouw op het fort bij Pannerden. Deze observatiecabine werd in 2011 gerestaureerd en is nu opengesteld voor bezoekers van het fort.
Van de drie posten van Kring J was alleen de Beekse post een raatbouwtoren. Het is opvallend dat in Oost-Gelderland verder alleen post 1I3 een raatbouwtoren was; de overige elf (Kring H had vier posten) waren allemaal op bestaande gebouwen ingericht. Elders in Nederland waren er meer – soms veel meer –raatbouwtorens of andere speciaal gebouwde torens. Blijkbaar waren er in onze streek voldoende gebouwen die qua hoogte en ligging geschikt waren om een uitkijkpost op te plaatsen. Luchtwachttoren 1I3 was van het type 13.92, dus met de borstwering erbij ruim 15 meter hoog – en daarmee iets lager dan 1J2. Hij stond aan de Koningsweg aan de noordkant van Aalten en werd in 1969 opgeblazen.
De postcommandant van luchtwachttoren 1J2 was A.G. Helmink. Zijn adres was destijds Kostverloren 13 in 's-Heerenberg. Als commandant had hij de sleutel van de toren. Namen van andere luchtwachters konden nog niet worden achterhaald, maar op fietsafstand van 1J2 moeten er een aantal gewoond hebben.
Van Luchtwachttoren 1J2 zijn vrijwel geen foto's bekend, zeker niet uit de tijd dat het KLD actief was. Dit heeft ermee te maken dat de activiteiten van het KLD semigeheim waren, maar natuurlijk ook met het feit dat lang niet iedereen in die tijd een fototoestel had. De foto bovenaan deze pagina is dan ook een toevalstreffer.
Na de opheffing van het KLD in 1968 is de toren nog een kleine dertig jaar blijven staan. Het precieze jaar van afbreken kon nog niet worden achterhaald. Er wordt gezegd dat hij na 1968 als brandtoren in gebruik is geweest, maar hiervoor zijn geen bewijzen voorhanden. Wel is het zo dat de Berghse jeugd vaak in de toren klom. De gevaarlijke toestanden die dit opleverde waren mede een reden de toren af te breken. Een eventuele functie als brandtoren was toen allang achterhaald, omdat vliegtuigen van vliegveld Deelen bij Arnhem worden ingezet om bosbranden op te sporen.
Kaarten
Op topografische kaarten is luchtwachttoren 1J2 vaak aangegeven als brandtoren, maar dit is een term die de cartografen eraan gaven. Hij is, net als de luchtwachttoren in Aalten, ook wel aangeduid als uitzichttoren. Bij torens elders in het land stond kortweg toren. Hoe ze ook genoemd werden, het zijn allemaal verhullende termen voor de ware functie in de Koude Oorlog.
Bronnen
- Sandra van Lochem, senior adviseur cultuurhistorie en landschap van Natuurmonumenten
- Dorpsarchief Kloosterhaar
- Beeldbank van Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers
- Forten Info
- Het Utrechts Archief
- Wikipedia
