Bijdragen aan Berghapedia? Klik hier om je aan te melden !

Grafelijke molen 's-Heerenberg: verschil tussen versies

Uit Berghapedia
Ga naar: navigatie, zoeken
k (redactie)
k (→‎Bronnen: cat)
 
(14 tussenliggende versies door 2 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
−
[[Bestand: Kaart 's-Heerenberg 1560.jpg|thumb|right|400px|'''Detail van de plattegrond van [[Deventer, Jacob van|Jacob van Deventer]] uit [[1560]] met rechtsboven de grafelijke molen in 's-Heerenberg]]
+
[[Bestand:Grafelijke molen sHb 'sGrooten.jpg|right|thumb|500px|<center>'''De grafelijke molen op de kaart van [['s Grooten, Christiaan|Christiaan 's Grooten]] uit [[1573]]</center>]]
−
De '''grafelijke molen''' in [['s-Heerenberg]] is een van de vier dwang- of banmolens die [[Willem II van den Bergh]] rond [[1440]] heeft laten bouwen. Hij stond buiten de [[Molenpoort]] ongeveer waar nu de [[Algemene Begraafplaats 's-Heerenberg|algemene begraafplaats]] ligt.  
+
De '''grafelijke molen''' in [['s-Heerenberg]] was een van de vier [[Grafelijke molens|dwang- of banmolens]], die [[Willem II van den Bergh]] tegen [[1450]] heeft laten bouwen. Anders dan de andere drie dwangmolens (bij [[Didam]], [[Gendringen]] en [[Zeddam]]), was de 's-Heerenbergse molen geen stenen [[Torenmolen|torenmolen]], maar een houten standerdmolen. Hij stond buiten de [[Molenpoort]], ongeveer waar nu het [[Oude kerkhof 's-Heerenberg|oude katholieke kerkhof]] en het [[Openbaar vervoer|busstation]] zijn. De [[Straten|straat]] [[Stendermolen]] aan de rand van dit terrein herinnert aan deze molen.
  
−
De boeren in het [[Land van den Bergh]] waren verplicht hun graan op een van de dwang- of banmolens te laten malen. De andere drie banmolens waren de [[Terlaaksmolen]] in Didam, de [[Grafelijke molen in Gendringen|grafelijke molen]] in [[Gendringen]] en de [[torenmolen]] in [[Zeddam]]. In [[1451]] schonk heer Willem aan [[het Gasthuis]] in de [[Kellenstraat]] een rente van een ''malder rogge'' en een ''malder malt'' uit elk van zijn vier molens.
+
Op de plek waar de molen werd gebouwd, had al een houten standerdmolen gestaan, maar die was in [[1442]] afgebrand. Dat zijn opvolger weer een standerdmolen was, blijkt onder meer uit een aantal rekeningen uit de periode [[1469]]–[[1506]] die in het [[Archief Huis Bergh|archief]] van [[Huis Bergh]] worden bewaard. Hierin is sprake van een ''spill'', ''staindert'', ''stander'' en ''ass'' – de dikke stam waarop de molenkast rust.  
  
−
Van deze vier molens bestaat alleen de molen in Zeddam nog. De molen in 's-Heerenberg werd op 22 juli [[1570]] door de bliksem getroffen en is toen geheel verloren gegaan. Vermoedelijk is de afbeelding op de plattegrond Van Deventer de enige die ervan overgeleverd is. Het lijkt erop dat deze molen, anders dan die in (in elk geval) Didam en Zeddam, geen torenmolen was, maar een de standerdmolen.  
+
Op 22 juli [[1570]] is de molen door de bliksem getroffen en ''geheel gedestrueert ende ontstucken van den donder ende blyxem geslagen''. Een dergelijke verwoestende [[brand]] ligt meer voor de hand bij een houten standerdmolen dan bij een stenen torenmolen. Als aanwijzing dat de molen een torenmolen was, wordt wel gewezen op de akte van 5 oktober [[1451]] waarin heer Willem II uit elk van zijn molens ''te Berge, Sedam, Diedam en Gendringen'' een rente van een ''malder rogge'' en een ''malder malt'' schonk aan [[het Gasthuis]] in de [[Kellenstraat]]. Het feit dat de vier molens hier in een adem genoemd worden, is geen bewijs dat ze alle vier van hetzelfde type waren. Na de brand werd nog datzelfde jaar de nieuwe standerdmolen gebouwd. Het was een open standerdmolen: het balkenwerk van de voet was niet afgedekt en stond bloot aan weer en wind. De nog steeds bestaande [[Akkermolen]] in het Brabantse Zundert, die ook [[Berghse bezittingen|Berghs bezit]] is geweest, is ook een open standerdmolen. [[Willemsens molen Etten|Willemsens molen]] in [[Etten]], eveneens een grafelijke molen, was een gesloten standerdmolen.
−
<br clear=all/>
 
−
== Bron ==
 
−
*[http://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&tbnummer=06649+y Molen database], gebaseerd op:
 
−
**[[Archief Huis Bergh]], regest 658
 
−
**Een artikel van H. Stam in [[Graafschapbode|De Graafschapbode]] van 19 januari [[1959]]
 
  
−
[[Categorie: Molens 's-Heerenberg]]
+
De nieuwe standerdmolen is in [[1826]] bij herstelwerkzaamheden ingestort. [[Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen]], [[Graven van den Bergh|graaf van Bergh]], heeft toen opdracht gegeven een [[Molen achter het Jodenkerkhof| beltmolen]] te bouwen. Die kwam te staan aan de [[Zeddamseweg 's-Heerenberg|Zeddamseweg]] achter de [[Joodse begraafplaats]], waar de molen meer wind kon vangen.
 +
 
 +
De beschikbare kaarten en tekeningen tonen een standerdmolen. Klik op onderstaande afbeeldingen voor een vergroting.
 +
 
 +
<gallery>
 +
Bestand:Kaart 's-Heerenberg 1560.jpg|<center>[[Deventer, Jacob van|Jacob van Deventer]]<br>[[1560]]</center>
 +
Bestand:Molen sHb 1727.jpg|<center>[[Bücker, Theodorus|Theodorus Bücker]]<br>[[1727]]</center>
 +
Bestand:Voor_flyer_stad_'s-Heerenberg.jpg|<center>Anonymus op basis van [[Kleefsche en Zuid-Hollandsche Arkadia|een tekening]]<br> van Abraham Zeeman</center>
 +
Bestand:BI-1897-387-B-51(V) Stadsgezicht.jpg|<center>[[Haen, Abraham de|Abraham de Haen]]<br>[[1731]]</center>
 +
</gallery>
 +
== Bronnen ==
 +
*''Het Huis Bergh'' door [[Schilfgaarde, Mr. Anthonie Paul van|mr. A.P. van Schilfgaarde]], uitgeverij Leiter-Nypels, Maastricht (1950), blz. 39
 +
*[http://www.molendatabase.org/ Molendatabase], databasenummers 3991, 3992 en 14604
 +
*[[Archief Huis Bergh]], inventarisnummers 1965, 2034, 2046, 2068, 2887; regesten 9 en 658
 +
*Een artikel van H. Stam in [[Graafschapbode|De Graafschapbode]] van 19 januari [[1959]]
 +
*[http://nl.wikipedia.org/wiki/Standerdmolen Standerdmolen] op Wikipedia
 +
 
 +
[[Categorie:Grafelijke molens|Heerenberg]] [[Categorie: Molens 's-Heerenberg]] [[Categorie:Abraham de Haen]]

Huidige versie van 25 mrt 2021 om 09:57

De grafelijke molen op de kaart van Christiaan 's Grooten uit 1573

De grafelijke molen in 's-Heerenberg was een van de vier dwang- of banmolens, die Willem II van den Bergh tegen 1450 heeft laten bouwen. Anders dan de andere drie dwangmolens (bij Didam, Gendringen en Zeddam), was de 's-Heerenbergse molen geen stenen torenmolen, maar een houten standerdmolen. Hij stond buiten de Molenpoort, ongeveer waar nu het oude katholieke kerkhof en het busstation zijn. De straat Stendermolen aan de rand van dit terrein herinnert aan deze molen.

Op de plek waar de molen werd gebouwd, had al een houten standerdmolen gestaan, maar die was in 1442 afgebrand. Dat zijn opvolger weer een standerdmolen was, blijkt onder meer uit een aantal rekeningen uit de periode 1469–1506 die in het archief van Huis Bergh worden bewaard. Hierin is sprake van een spill, staindert, stander en ass – de dikke stam waarop de molenkast rust.

Op 22 juli 1570 is de molen door de bliksem getroffen en geheel gedestrueert ende ontstucken van den donder ende blyxem geslagen. Een dergelijke verwoestende brand ligt meer voor de hand bij een houten standerdmolen dan bij een stenen torenmolen. Als aanwijzing dat de molen een torenmolen was, wordt wel gewezen op de akte van 5 oktober 1451 waarin heer Willem II uit elk van zijn molens te Berge, Sedam, Diedam en Gendringen een rente van een malder rogge en een malder malt schonk aan het Gasthuis in de Kellenstraat. Het feit dat de vier molens hier in een adem genoemd worden, is geen bewijs dat ze alle vier van hetzelfde type waren. Na de brand werd nog datzelfde jaar de nieuwe standerdmolen gebouwd. Het was een open standerdmolen: het balkenwerk van de voet was niet afgedekt en stond bloot aan weer en wind. De nog steeds bestaande Akkermolen in het Brabantse Zundert, die ook Berghs bezit is geweest, is ook een open standerdmolen. Willemsens molen in Etten, eveneens een grafelijke molen, was een gesloten standerdmolen.

De nieuwe standerdmolen is in 1826 bij herstelwerkzaamheden ingestort. Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen, graaf van Bergh, heeft toen opdracht gegeven een beltmolen te bouwen. Die kwam te staan aan de Zeddamseweg achter de Joodse begraafplaats, waar de molen meer wind kon vangen.

De beschikbare kaarten en tekeningen tonen een standerdmolen. Klik op onderstaande afbeeldingen voor een vergroting.

Bronnen

Overgenomen van "https://berghapedia.nl/index.php?title=Grafelijke_molen_%27s-Heerenberg&oldid=84797"