Hervormde kerk in 's-Heerenberg

Beschrijving

Kopie Kulenburg-prent 1743 Hervormde kerk te 's-Heerenberg. Foto: Anton Welling jr.

Hervormde kerk te 's-Heerenberg voor de restauratie ‎ Het interieur

Rechts van de ingangspoort naar Huis Bergh staat de Hervormde kerk. Oorspronkelijk was deze kerk door Adam van den Bergh in 1259 gebouwd als slotkapel voor Huis Bergh. De kapel was gewijd aan de Heilige Pancratius. Er werd begonnen met twee priesters. Zij droegen om de week twee missen op. De eerste mis was voor de overleden heren van het kasteel, familieleden en kennissen. De andere mis voor de nog in leven zijnde heren en andere voorname personen. De slotkapel werd zo aanvankelijk uitsluitend bezocht door de bewoners van het kasteel. De Zeddamse kerk, welke aan Sint Oswaldus was gewijd, bleef parochiekerk voor de toen nog weinige inwoners van 's-Heerenberg. De afstand naar de Zeddamse parochiekerk was voor deze parochianen echter erg groot. Langs en over de huidige Drieheuvelenweg, vaak onbegaanbaar geworden door een zware regenval en gedeeltelijk doorploegd met diepe karresporen, zochten de 's Heerenbergse kerkgangers hun weg. Onveilig was het er ook nog. De weg liep door donkere bosjes en langs eenzame heideveldjes. Daardoor kwam het vaak voor dat men te laat of helemaal niet de Zeddamse kerk bereikte. Langzamerhand ontwikkelde de kleine nederzetting bij het kasteel zich tot een woonplaats van zo’n vijf á zeshonderd zielen, waardoor de behoefte aan een eigen kerk toenam.

In 1399 was het zover. De slotkapel werd door de bisschop Rudolph te Utrecht tot parochiekerk verheven en losgemaakt van de Zeddamse moederkerk. In de stichtingsbrief van 1399 geeft men ook een omschrijving van de noodzaak om zelf een parochiekerk te bezitten. Tussen 1399 en 1450 werd de slotkapel door Frederik I van den Bergh aan de westzijde uitgebreid.

De grenzen van de nieuwe parochie bleven binnen de grachten van de stad 's-Heerenberg. Stokkum en Lengel bleven parochieel onder Zeddam. Pas na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 kwamen deze plaatsen bij de parochie 's-Heerenberg. Na de bouw van de Stokkumse Sint Suitbertuskerk in 1915 werd Stokkum een eigen parochie. Lengel werd eind jaren 60 een eigen parochie, na de bouw van de Emmauskerk.

Dirck Liefger werd in 's-Heerenberg tot eerste pastoor benoemd. Hij werd kort daarna opgevolgd door Jacob Poppert, die 42 jaar lang de kerk heeft gediend. De kleinzoon van heer Frederik van den Bergh, Willem van der Leek, voltooide het kerkje door de aanbouw van een drietal koren. Deze werkzaamheden werden in 1447 voltooid. De koren werden met het vernieuwde kerkgebouw door de wijbisschop van Utrecht in 1450 ingewijd.

De nieuwbouw bood plaats aan vele altaren. Allereerst het hoofdaltaar welke was toegewijd aan de Heilige Pancratius en Gregorius. Dan waren er de altaren van Sint Antonius en Sint Sebastianus, de patroonheiligen van de beide 's-Heerenbergse gilden, van Sint Petrus, de Heilige Magdalena, Sint Jan Baptist, Sint Catharina, de Heilige Driekoningen en de Heilige Maria.

De Kerkeraad omstreeks 1931 v.l.n.r. dhr. Vriezen, G.J. (eerste opzichter van Huis Bergh), dhr. Hamer (politieagent), domiee Henri Marinus Sasse, de heer Hofstraat (vondeling) en meester Teun de Goede

Willem, bijgenaamd de Rijke, had deze bijnaam niet voor niets en liet dit merken ook. Hij schonk de kerk vele kostbaarheden, zoals kelken, missalen en ornamenten. Ook liet hij een mooi glasraam aanbrengen met zijn heraldische acht kwartieren. Aan de noordkant van het koor heeft los van de kerk een klokketoren gestaan. Op de prent van 1743 is deze toren aan de linkerkant naast de kerk te zien. Volgens Van Schilfgaarde zou het kunnen dat deze toren in 1617 gebouwd is, zoals tekeningen van Pronek uit die tijd laten zien. De drie klokken die er in werden gehangen kwamen van de bekende klokkengieter Geert van Wou uit Kampen.

Door allerlei oorlogshandelingen tijdens de Tachtigjarige Oorlog heeft de kerk tegen het einde van de 16e eeuw het zwaar te verduren gehad en raakte de kerk sterk in verval. Van de oorspronkelijke laat-gotische kerk restte alleen nog het westelijke gedeelte. Het oostelijke deel, waarin zich het koor bevond en de grafkelder van de graven Van den Bergh, stortte tijdens een zware storm in elkaar en ging zo geheel verloren. Nadat men in de jaren van 1610 tot 1612 de kerk flink aan het opknappen was geweest bleef het koor toch nog bouwvallig. Enkele jaren later ging het beter met de Hervormde kerk, terwijl de grafelijke familie katholiek was en dit ook bleef.

Maar toch kwam in 1668 Diderik van Els naar 's Heerenberg met tal van klachten. Van Els was lid van het Hof te Arnhem en kwam met ernstige vermaningen aan het adres van de magistraat en gravin Madeleine. Het aantal "paepsche stouticheden" nam toe in Bergh en daar moest maar eens een eind aan komen. De gravin, die hooghartige Franse madame, had in Stokkum zelfs met veel plezier carnaval gevierd. Dominee Crusius had bericht dat het werkelijk heel erg was geweest. Tussen 's-Heerenberg en Stokkum, bij de zogenaamde Hasenwinckel (bij het Buukebuske) was een kat onthoofd, mannen als vrouwen gekleed en omgekeerd reden in karossen en op paarden, ook de gravin had meegedaan en op het kasteel was in maskerade een ballet opgevoerd. De gravin nodigde nu Van Els uit voor een diner. Ambtman Herten reed met een koets en vier paarden de afgezant naar het kasteel. Daar werd Van Els "heerlick getracteert", en de gravin beloofde de besproken verbeteringen te zullen doorvoeren.

Door de inval van de Franse legers kwam er in het Rampjaar 1672 een tijdelijke ommekeer. De Franse invallers herstelden zoveel mogelijk de rooms-katholieke kerk in door hen bezette gebieden. Zo werd te 's-Heerenberg op 29 juli 1672 de kerk tot "den paepschen godtsdienst ingewyet", zodat de gereformeerden op het stadhuis dienst moesten houden en hun doden in de kapel van het gasthuis moesten bijzetten. Het merendeel van de bevolking zag deze ontwikkeling met vreugde aan, zij bleven nu voor het grootste deel katholiek.

Het gebruik van de Hervormde kerk door de katholieken duurde echter maar kort. In mei 1674 was de kerk alweer in gereformeerde handen. In de jaren daarna verliep alles rustig tussen katholieken en gereformeerden. Voor de katholieken was er nog de bestaande hofkapel en de schuurkerk aan het kerkstraatje. De katholieke kerk tegenover het stadhuis dateert van 1897 en is toegewijd aan Sint Pancratius. Zoals op vele plaatsen, waar de Reformatie slechts een beperkte aanhang vond, was ook in 's-Heerenberg de Hervormde kerk veel te groot voor de gereformeerde gemeente. Het koor werd later ingericht als school, sedert het midden van de 19e eeuw functioneert deze ruimte als kosterswoning.

In de jaren 1925-1926 restaureerde Dr. J.H. van Heek de kerk in zijn huidige vorm. Met het monumentale Weidtman orgel uit 1742 is de kerk van historische betekenis voor de gehele streek.

Begin 1959 is het orgel gerestaureerd door de firma Flentrop uit Zaandam. In 1967 zijn de uit 1821 daterende banken hersteld en van een nieuw likje verf voorzien.

De Hervormde gemeente 's-Heerenberg is de huidige trotse eigenaar van deze fraaie kerk.

Organisten

• Jan Hendrik Poelman (geboren 1782)

Zie ook

• Fotoalbum Nederlandse Hervormde kerk

Kaart

<googlemap lat="51.874871" lon="6.241398" zoom="17">51.874871, 6.241398</googlemap>

Bron

• Willie Bronkhorst
• Folder Actie 'Behoud ons monument' 1999/2000.