Wehl

Wehl is de naam van een dorp en voormalige gemeente in de Achterhoek.

De gemeente Wehl, de gemeente Bergh en de gemeente Didam waren in overleg met elkaar over een fusie tot de gemeente Montferland maar de gemeente Doetinchem verzocht met succes aan de Minister van Binnenlandse Zaken om de gemeente Wehl bij Doetinchem te voegen. De Rozenpasstraat in het Wehlsebroek kwam bij Kilder. Andere verzoeken van bewoners van de voormalige gemeente Wehl om bij Montferland te worden ingedeeld, worden door de gemeente Doetinchem tegengehouden.

Het zogenaamde bewakingsgebied van de brigade van de Koninklijke Marechaussee betrof, na de opheffing van de brigade Dinxperlo, 1 juli 1965, uit de gemeenten Bergh, Doetinchem, Wehl, Hummelo en Keppel, Gendringen, Dinxperlo en Zelhem.

Geschiedenis

Hoewel betwist door Gelre, maakte Wehl reeds in de eerste helft van de 14e eeuw deel uit van het Hertogdom Kleef. Aanvankelijk vormde het met de eveneens Kleefse gebieden Didam en Beek één geheel. Eerst toen een eeuw later beide laatst genoemde gebieden aan Bergh kwamen, kreeg Wehl de eigenaardige positie van enclave, d.w.z. een rondom door vreemd territoir ingesloten gebied. Het feit, dat Wehl geheel door Gelders gebied was omgeven, bracht met zich mee dat bijvoorbeeld bij militaire aflossingen omzichtig te werk diende te worden gegaan. Om geen aanstoot te geven bewogen de Kleefse - later Pruisische - detachementen zich ongewapend en ongeüniformeerd over Nederlands grondgebied, om eerst bij de grens van de Heerlijkheid hun wapens en uniformen van de karren te halen en daarna in vol ornaat de enclave binnen te marcheren.

Nadat de Heerlijkheid Wehl laatstelijk deel had uitgemaakt van het Koninkrijk Pruisen, kwam het gebied in 1806 bij het Hertogdom, later Groothertogdom Berg. In 1808 werd het een gemeente onder burgemeester De Bellefroid. Een jaar later werd Berg, en dus ook Wehl, een deel van Frankrijk. In februari 1811 verloor Wehl doordat het bij de mairie 's-Heerenberg werd gevoegd, zijn zelfstandigheid. In december van datzelfde jaar werd een mairie Zeddam gevormd, waarvan ook Wehl zou deel uitmaken. Na de terugtocht der Fransen kwam Wehl in januari 1814 weer onder Pruisisch bestuur als een afzonderlijke Bürgermeisterei of gemeinde.

Op 1 juni 1816 tenslotte werd het een schoutambt volgens de Nederlandse wetgeving. In 1825 werden de Gelderse schoutambten gemeenten.

Door de aanleg van de Grindweg Zutphen-Emmerik in de jaren 1844-1848 kreeg Wehl een betere verbinding met plaatsen in de naaste omgeving en verder weg.

Kerkelijk leven

Voor zover thans bekend, moet de huidige R.K. Sint Maartens kerk, waarvan het oudste deel teruggaat tot de 12e eeuw, zijn gebouwd als kapel, die vanuit Zeddam werd bediend. Wanneer Wehl van de parochie Zeddam is afgescheiden weet men niet. In ieder geval wordt Wehl reeds in 1234 als een zelfstandige parochie vermeld.

Van 1854 tot 1886 behoorde ook Kilder tot de parochie Wehl.

Katholieken uit Dichteren kerkten in Wijnbergen met uitzondering van de bewoners van Barlham en Ter Hegge die naar Wehl gingen.

De zoeaaf Bernardus Verheij is in Wehl geboren maar zijn roots liggen ook in Beek, Kilder en Stokkum.

Stilliwald

Jhr. mr. L.C.J.C.F. van Nispen, administrateur van Huis Bergh werd koper van de heide (in 1735 op Wehls gebied zo'n 420 Rijnlandse morgen, dat is ongeveer 360 ha). Hij bouwde het landhuis Stilliwald en liet de heide ontginnen. Zo ontstond het prachtige bosgebied van Stilliwald, het Jagershuis en de Plantage. Van Nispen overleed in 1872 en werd op zijn landgoed begraven. In 1913 verkocht de familie Van Nispen het landgoed Stilliwald aan de familie Van Laak.

De gebroeders Van Nispen wilden alleen toestemming geven voor een spoorlijn door hun gebied als er midden in het bos een halte kwam waar bomen op de trein konden worden geladen en familie (alleen?) kon in- en uitstappen.

Busverbinding met Bergh

Met de Buurtbus is het mogelijk om vanuit de gemeente Bergh bij het treinstation in Wehl te komen:

• Busstation 's-Heerenberg
• 's-Heerenberg, Slotlaan
• Stokkum, Gildestraat
• Beek, ‘t Peeske
• Beek, Kerk
• Beek, ‘t Heuveltje
• Loerbeek, Didamseweg
• Kilder, Dorp
• Kilder, Hoofdstraat
• Wehl

Wateroverlast

"Een kwestie die in de 19e eeuw geruime tijd sleepte was de wateroverlast in een deel van de gemeente, vooral in het Broek. Regen- en smeltwater van het Berghse heuvelland zocht zich een weg naar lagergelegen gebieden. Dit is bij uitstek een kwestie die door gezamenlijk overleg tot een oplossing gebracht kan worden. En dat gebeurde. In 1883 troffen de gemeentebesturen van Bergh en Wehl een regeling: er kwamen nieuwe waterafvoerende sloten, vooral in het Wehlse Broek. Het meeste werk werd door de boeren zelf verricht. Bergh droeg bij in de kosten." [4]

IJsbaan

Kort na de Tweede Wereldoorlog ontstond het initiatief tot oprichting van een heuse ijsbaan. De weide bij boerderij Diepenbroek werd met behulp van de Heidemij herschapen in een schaatseldorado. Zelfs uit omliggende plaatsen trok men naar Diepenbroek. In 1958 ging de familie Damen de exploitatie overnemen van de Wehlse IJsvereniging.

Bruidsparen van elders

In Wehl zijn veel huwelijken gesloten van mensen die nooit in Wehl hebben gewoond. Er wordt beweerd dat die huwelijken elders niet geldig zouden zijn. Mgr. Th. G. A. Hendriksen, hulpbisschop te Utrecht, gaf een verklaring daarvoor aan de samenstellers van A B C van oud Wehl.

Om een eind te maken aan onduidelijkheden in het kerkelijk huwelijksrecht, werd op 11 november 1563 het decreet Tametsi van het Concilie van Trente uitgevaardigd. De strekking hiervan was, dat huwelijken alleen geldig waren als ze voor de pastoor en twee getuigen waren gesloten. Door de een of andere oorzaak werd dit decreet in de Wehlse kerk echter niet afgekondigd, waardoor het in Wehl niet gold. In 1741 werd bij de Declaratio Benedictina bepaald, dat gemengde huwelijken niet aan Tametsi gebonden waren. In 1907, bij Ne Temere, werd Tametsi voor heel Nederland van kracht, ook waar het voordien niet afgekondigd was en ook voor gemengde huwelijken. Tot 1907 was in Wehl dus het jawoord voor pastoor en twee getuigen strikt genomen niet vereist voor een geldig kerkelijk huwelijk. [6]

Oudheidkundige vereniging

Wehl heeft een Oudheidkundige vereniging die het tijdschrift Heerlijck Ni-js uitgeeft (aanwezig in de bibliotheek van de Heemkundekring Bergh).

Bronnen

1. Geschiedenis; J.W. van Petersen en J.Th.M. Giesen: ABC van oud Wehl (Wehl 1987)
2. Kerkelijk leven; o.a. als voren (hoofdstuk Kerkelijk leven)
3. Van Nispen; als voren (hoofdstuk Heide)
4. Wateroverlast; als voren (hoofdstuk Questiën)
5. IJsbaan als voren (hoofdstuk IJsbaan)
6. Bruidsparen van elders; als voren (hoofdstuk Huwelijken)