Emma van Hamaland

Emma als heilige op een gebrandschilderd raam in de Sint Janskerk in het oude Schnoorviertel van Bremen

Een dochter van Adela?

Emma van Hamaland was een dochter van Immed IV en Adela van Hamaland. Zij is beter bekend onder de namen Emma van Lesum en Emma van Stiepel, maar omdat zij waarschijnlijk een telg uit het geslacht van de graven van Hamaland is, houdt Berghapedia de naam Emma van Hamaland aan. Haar voornaam komt ook voor als Hemma en Imma.

Of Emma inderdaad een dochter van Immed en Adela was, staat niet vast. In de kroniek Vita Meinwerci episcopi Patherbrunnensis over het leven van Meinwerk van Hamaland, bisschop van Paderborn, wordt op een van de eerste pagina's het gezin van haar ouders beschreven. Emma wordt hierbij echter niet genoemd. Verderop in de kroniek komt zij één keer voor, maar dan als echtgenoot van graaf Liudger, zoon van de hertog van Saksen:

Comes Liutderus […], qui cum uxore sua Emma, senatrice christianissima, multa bona ecclesie Bremensi contulit.

De aanname dat Emma een dochter van Immed en Adela was, berust op de vermelding van haar dood in 1038 in de kroniek Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, die tussen 1072 en 1076 werd geschreven door de theoloog Adam van Bremen. Er staat dat zij de vrouw was van wijlen graaf Liudger én de zuster van bisschop Meinwerk. Dat laatste, dat zij een zuster van bisschop Meinwerk was, zou echter in de 13e eeuw, zo'n twee eeuwen na Emma’s overlijden, zijn toegevoegd. Dit maakt de beweerde familieband minder betrouwbaar.

In diebus illis nobilissima senatrix Emma obiit, uxor quondam Liutgeri comitis, et soror Meginwerki, episcopi Padarburnensis, sed iam vidua per annos quadraginta, totum fere quem habuit ingentem tesaurum pauperibus et ecclesiis dispersit. Corpus eius requiescit in Bremensi ecclesia, anima eius gaudeat in celesti requie.

Haar leven

Zoals uit bovengenoemde kronieken blijkt, trouwde Emma met de Saksische graaf Liudger. Uit dit huwelijk werden mogelijk twee kinderen geboren, maar sluitend bewijs hiervoor ontbreekt.

• Imad, die in 1051 bisschop Rotho van Paderborn opvolgde, die de opvolger was van bisschop Meinwerk, die dan Imads oom zou zijn. Anderen achten het waarschijnlijker dat Imad een zoon was van Emma's zuster Glismod.
• Een dochter, door Adam van Bremen zonder naam genoemd in de Gesta Hammaburgensis.

In 1001 kreeg Liudger van keizer Otto III een hof in Stiepel (thans een stadsdeel van Bochum). In 1008 zou Emma hier een met goedkeuring van aartsbisschop Heribert van Keulen een kerk hebben gesticht, maar deze gebeurtenis berust op een vervalste oorkonde. De kerk is wel in die tijd gesticht, maar niet door Emma. Toch is er in de huidige kerk van het klooster Stiepel een gebrandschilderd raam dat deze gebeurtenis uitbeeldt.

Na de dood van haar man in 1011 trok Emma zich terug op haar landgoed in Lesum, thans het Bremense stadsdeel Burglesum. Zij werd hiermee de eerste vrouwelijke inwoonster van Bremen van wie de naam nu nog bekend is. In Bremen wijdde zij zich volledig aan geloofszaken. Zij schonk haar bezit met de kerk in Stiepel aan de dom van Bremen, stichtte in en rondom de stad meerdere kerken, en deed veel aan liefdadigheidswerk voor de armen.

Zij overleed op 3 december 1038 in Lesum en werd, aldus de Gesta Hammaburgensis, begraven in de dom van Bremen. Toen in de 16e eeuw haar graf werd geopend, was haar lichaam helemaal vergaan op haar rechterhand na. Dit was de hand waarmee zij de armen had geholpen. De hand werd als relikwie herbegraven in de abdij van Werden, die was gesticht door de missionaris Ludger, naar wie haar man was vernoemd. Bij opgravingen in de dom van Bremen van 1973 tot 1976 kon haar graf niet teruggevonden worden.

Emma wordt als heilige vereerd, maar bewijs dat zij ooit zalig of heilig is verklaard, ontbreekt. Haar broer Meinwerk is wel heiligverklaard. Hoewel Bergh in hun tijd nog niet bestond, zijn zij waarschijnlijk de enige heilige "Berghenaren".

Herinneringen aan Emma

Gravin Emma en hertog Bernhard in het Bremense Bürgerpark

Het bronzen beeld in Bremen-Burglesum

Van een heilige die tot op de dag van vandaag in elk geval in Bremen en Bochum vereerd wordt, zullen in de loop der eeuwen vele en velerlei afbeeldingen zijn gemaakt. Afbeeldingen die nog tijdens haar leven of in de eerste eeuwen na haar dood zijn gemaakt, zijn evenwel niet gevonden. De hieronder genoemde afbeeldingen en andere herinneringen aan Emma zijn alle van relatief recente datum.

In Bremen-Schwachhausen

Het Bürgerpark in Bremen-Schwachhausen beslaat een groot deel van het terrein dat Emma volgens een legende als weidegrond aan de bevolking van Bremen heeft geschonken. Deze Bürgerweide mocht zo groot zijn als een stuk land waar een man in één uur omheen kon lopen. Haar zwager (of diens gelijknamige zoon) Bernhard van Saksen, bevreesd om zijn erfenis, vroeg of ze daar niet één dag van wilde maken? De voorwaarde was dan wel dat hij, Bernhard, die man mocht uitkiezen. Emma stemde in, waarop Bernhard een man zonder benen aanwees. Als door een wonder kroop de man om een stuk land groter dan het Bürgerpark, het huidige restant van deze weide.

In en bij dit Bürgerpark wordt op meerdere plekken aan Emma herinnerd:

• de Emmastraße, die uitkomt op het park
• de Emmasee, een vijver in het park
• de Emmabank, een zandstenen bank uit 1868 aan de oever van de Emmasee
• de modern uitgevoerde bronzen beeldengroep Gräfin Emma und Herzog Benno" van Thomas Recker uit 1988

Elders in Bremen

In Bremen-Burglesum, het vroegere Lesum, werd in 2009 een bronzen beeld onthuld, gemaakt door Christa Baumgärtel.

In de Sint Janskerk in het oude Schnoorviertel van Bremen bevindt zich het hierboven afgebeelde gebrandschilderd raam met Emma die aalmoezen uitdeelt. Aan haar voeten is de kerk in Stiepel te zien. Bij een bombardement in 1945 zijn de gebrandschilderde ramen van deze kerk verloren gegaan In de jaren 1955–1957 heeft de kunstenaar Walter Klocke nieuwe ramen gemaakt, waaronder het raam met Emma.

in Bochum-Stiepel

In Bochum-Stiepel zijn naast de Gräfin-Imma-Straße ook een kerk, een basisschool en een kleuterschool naar haar vernoemd.

In de kerk van het klooster Stiepel bevindt zich een gebrandschilderd raam waarop aartsbisschop Heribert van Keulen aan Emma de toestemming overhandigt om een kerk te bouwen. Zoals hierboven al is vermeld, heeft deze gebeurtenis nooit plaatsgevonden.

Bronnen

• Emma van Lesum en verbonden pagina's op de Nederlandse en Duitse Wikipedia
• Vita Meinwerci episcopi Patherbrunnensis in de digitale Monumenta Germaniae Historica, blz. 23
• Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, Liber secundus, Capitulum 76
• Kirchenführer St. Johann