Pantekoek, Frederik Carel Antonius

Predikant in Nederland

Frederik Carel Antonius Pantekoek was van 1889 tot 1892 predikant in 's-Heerenberg. Hij was de opvolger van dominee Van Leeuwen Boomkamp.

Pantekoek werd op 3 juni 1859 geboren in Charlois, Zuid-Holland. Zijn vader had dezelfde voornamen; zijn moeder was Hermina Margaretha Keg. Hij studeerde theologie in Leiden. Op 3 januari 1889 trouwde hij in Breda met Elisabeth Wilhelmina Vethake, geboren op 15 februari 1863 in Weesp als dochter van Hieronijmus Adrianus Vethake en Hendrika Jacoba van Loon. Na zijn huwelijk vestigde hij zich met zijn vrouw in 's-Heerenberg, zijn eerste standplaats als predikant. Hij woonde in de hervormde pastorie, de villa Kattenburg. Op 1 september 1891 werd zijn eerste zoon geboren, die ook weer de voornamen Frederik Carel Antonius kreeg.

Over Pantkoeks werkzaamheden in zijn eigen kerkgemeente in 's-Heerenberg zijn geen gegevens voorhanden, maar hij was ook in de wijdere omgeving actief, tot in Zwolle toe. Hij leidde openbare godsdienstoefeningen en gaf lezingen en voordrachten. Uit krantenberichten uit die tijd blijkt dat hij een begenadigd spreker was die zijn toehoorders kon boeien met zowel de inhoud van zijn voordracht als de manier waarop hij die bracht. Daarbij had hij, waar dat gepast was, de lachers op zijn hand.

Op 16 maart 1892 werd Pantekoek met zijn gezin uitgeschreven naar Wolvega. Zijn opvolger in 's-Heerenberg was dominee Wilod Versprille. In Wolvega werd op 16 januari 1893 zijn dochter Henriëtte Jacoba geboren. Een maand later, op 18 februari, meldden De Graafschapbode en andere dagbladen, dat Pantekoek in het donker met stenen was bekogeld. Men vermoedde dat het een wraakneming van socialisten was, omdat Pantekoek de denkbeelden van hun partij openlijk had bekritiseerd. Ook werd in die dagen zijn tuin vernield. Deze voorvallen zullen een rol hebben gespeeld bij zijn besluit nog dat voorjaar een beroeping naar Bovenkarspel (Noord-Holland) aan te nemen. Daar werd op 12 november 1895 zijn zoon Johan Marius Jacob geboren.

In 1896 werd hij predikant in Tiel en in 1900 in Bolsward. In augustus 1901 ging hij terug naar Tiel. Vanuit Tiel is hij enkele malen terug geweest in 's-Heerenberg en plaatsen in de omgeving om er, zoals hij eerder al deed, diensten te leiden of lezingen te houden. De Graafschapbode van 31 december 1898 berichtte over een lezing in 's-Heerenberg waarmee hij de verwachtingen verre had overtroffen. Waarover Pantekoek gesproken had, staat er niet bij.

Predikant in Sint-Petersburg

In april 1902 werd Pantekoek uit drie kandidaten gekozen tot predikant van de Nederlandsche Hervormde Gemeente in Sint-Petersburg, Rusland.

In Sint-Petersburg, de nieuwe hoofdstad die in 1703 door tsaar Peter de Grote was gesticht, woonden veel buitenlanders. De Nederlandse gemeenschap daar, die vooral uit kooplieden bestond, had sinds 1717 een eigen predikant. In 1733 kon aan de Nevski Prospekt – de hoofdstraat – een stuk grond worden gekocht, waar een eigen kerk werd gebouwd. Op 14 januari 1834 werd op deze locatie een geheel nieuwe kerk ingewijd. Dit enorme gebouw staat er nog steeds; het adres is Nevski Prospekt 20. De eigenlijke kerk wordt ingeklemd door vleugels met kantoren en appartementen.

Vóór Pantekoek naar Rusland vertrok, maakte hij eerst een lange reis door Duitsland om zijn Duits te verbeteren. Dit was nodig omdat in Sint-Peterburg een groot deel van de kerkdiensten niet in het Nederlands, maar in het Duits werden gehouden. Duits was onder de buitenlanders daar de voertaal, zodat veel leden van de Nederlandse gemeenschap beter Duits dan Nederlands spraken.

In september 1902 vertrok Pantekoek met zijn vrouw en drie kinderen naar Sint-Petersburg, waar zij een appartement in het kerkcomplex betrokken. Een telefoonboek uit die tijd vermeldt (in de oude spelling) Пантекукъ фонъ Фредерикъ op het adres Nevski Prospekt 20. Deze Pantekoek von Frederik heeft het deftige von misschien te danken aan de uitgever van het telefoonboek.

In het najaar van 1908 sloeg het noodlot toe toen Pantekoeks oudste zoon en zijn dochter overleden aan cholera. Zij waren besmet geraakt door het eten van ongewassen fruit. Zijn zoon was zeventien, zijn dochter vijftien. Zij werden in Sint-Petersburg begraven.

In mei 1912 nam Pantekoek om gezondheidsredenen ontslag. Dat is althans de officiële lezing. Uit het archief van de Hervormde Kerk in Sint-Petersburg blijkt echter dat hij op dringend verzoek van de kerkenraad ontslag heeft genomen; dit tot zijn "diepe smart". De ware reden voor het ontslag blijft onduidelijk. De kerkenraad was nog wel bereid de herbegrafenis van zijn kinderen in Nederland te bekostigen. Zijn vrouw had namelijk te kennen gegeven dat ze haar overleden kinderen niet in Sint-Petersburg wilde achterlaten.

Bij zijn vertrek werd Pantekoek benoemd tot commandeur in de Russische Orde van Sint-Stanislaus. In Nederland werd hij op Koninginnedag, 31 augustus 1912, benoemd tot ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Pantekoeks opvolger in Sint-Peters was Herman Pieter Schim van der Loeff. Diens vader was een neef van de 's-Heerenbergse predikant Abraham Rutgers van der Loeff. Schim van der Loeff kwam pas in 1914 aan en was de laatste predikant van de Nederlandsche Hervormde Gemeente in Sint-Petersburg, dat na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog Petrograd ging heten. De Russische Revolutie van 1917 bracht de communisten aan de macht, waarna Schim van der Loeff in 1920 naar Nederland terugkeerde. De meeste Nederlandse Petersburgers hebben in die tijd hetzelfde gedaan. Een klein groepje achterblijvers heeft geprobeerd de kerkgemeenschap levend te houden, maar moest in 1927 de kerk definitief sluiten. In het gebouw kwam toen een poppentheater.

Terug in Nederland

Na zijn terugkeer uit Sint-Petersburg werd Pantekoek op 6 juni 1913 predikant in Zaltbommel. Om gezondheidsredenen ging hij per 1 oktober 1917 met emeritaat. Hij is toen verhuisd naar Ginneken bij Breda, waar hij op 6 december van datzelfde jaar op 58-jarige leeftijd overleed.

Zijn vrouw overleed op 4 juli 1935 in Zaltbommel, 72 jaar oud. Zijn jongste zoon overleed op 19 september 1952 in Amersfoort, 56 jaar oud.

Bronnen

• Archieven.nl
• Bevolkingsregister Bergh
• Brabants Historisch Informatie Centrum
• Delpher
• Van assimilatie tot segregatie: De Nederlandse kolonie in Sint-Petersburg, 1856-1917, Jelena Sergejevna van Wijngaarden-Xiounina, proefschrift Rijksuniversiteit Groningen (2007), blz. 96-97, 123
• Oud Vriezenveen, Predikanten hervormde gemeente Sint-Petersburg
• Nederlands hervormde kerk in Sint-Petersburg
• Храмы Невского Проспекта. Из истории инославных и православной общин Петербуга, Archimandriet Augustin, Sint-Petersburg (2015), ongenummerde bladzijde
• Telefoonboek op Familyspace.ru, zoekterm Пантекук