Bergen op Zoom

Het markiezaat Bergen op Zoom op een kaart uit 1747

Bergen op Zoom is een stad in het westen van de provincie Noord-Brabant. Vroeger was het de hoofdplaats van het markiezaat met dezelfde naam. Hoewel de officiële spelling van het woord markizaat zonder e is, wordt het in verband met Bergen op Zoom meestal met een e geschreven.

Markies Herman van den Bergh

Bijna driekwart eeuw, van 1599 tot 1671, was een geboren Van den Bergh markies of markiezin van Bergen op Zoom, maar al die tijd is het gebied nooit daadwerkelijk een Berghse bezitting geweest. De oorzaak hiervan ligt in de Tachtigjarige Oorlog, toen in 1577 de stad Bergen op Zoom de Staatse kant van Willem van Oranje koos, maar de markies en markiezin Spanje trouw bleven. In de praktijk betekende dit dat de Oranjes het bestuur van het markiezaat overnamen.

De markies en de markiezin waren de ouders van Maria Mencia van Wittem, die in 1599 met Herman van den Bergh trouwde. Haar ouders waren in 1588 overleden, toen zij pas zeven jaar oud was. Maar ook al zou zij toen meerderjarig zijn geweest, dan nog zou zij haar ouders niet hebben kunnen opvolgen, omdat Bergen op Zoom in handen was van de Oranjes. Graaf Herman werd bij zijn huwelijk dus alleen in naam markies.

Maria Elisabeth I en Maria Elisabeth II

De situatie veranderde in 1609 bij het ingaan van het Twaalfjarig Bestand. Dit bepaalde dat de markies het vruchtgebruik (de inkomsten) van het markiezaat kreeg, maar dat het politieke gezag in handen bleef van de Oranjes. Dit bleef zo tot de Vrede van Münster in 1648, toen de markies ook het politieke gezag terugkreeg.

In de tussentijd waren graaf Herman en markiezin Maria Mencia in achtereenvolgens 1611 en 1613 overleden. Ze werden opgevolgd door hun dochter Maria Elisabeth Clara, al was die toen pas drie jaar oud. Zij trouwde in 1625 met haar neef Albert van den Bergh.

Toen Maria Elisabeth Clara in 1633 overleed, ontstond er onenigheid in de grafelijke familie over haar erfenis. Zowel haar man Albert als haar nicht Maria Elisabeth van den Bergh, dochter van Hendrik van den Bergh, maakten aanspraken op Bergen op Zoom. Omgekeerd maakten beide rivalen ook aanspraken op het graafschap Bergh. In 1644 werd besloten dat het graafschap voor Albert was en het markiezaat voor Maria Elisabeth. Met deze overeenkomst deed de regerende graaf van Bergh dus afstand van Bergen op Zoom. De volledige teruggave van het markiezaat na de Vrede van Münster had voor hem dus geen waarde meer.

Maria Elisabeth Clara werd dus opgevolgd door Maria Elisabeth. Omdat de twee nichten bijna dezelfde naam hadden, wordt de eerste wel aangeduid als Maria Elisabeth I en haar opvolgster als Maria Elisabeth II. Alleen Maria Elisabeth I was behalve markiezin ook regerend gravin van Bergh. Maria Elisabeth II was, ondanks haar aanspraken op Bergh, alleen markiezin. Op 16 november 1649 werd zij in Bergen op Zoom ingehuldigd als markiezin. Zij overleed op 29 november 1671, waarmee de laatste geboren Van den Bergh uit Bergen op Zoom verdween.

Het markiezaat weer Berghs?

Maria Elisabeth II werd opgevolgd door haar dochter Henriëtte Francisca uit haar huwelijk met Eitel Frederik V van Hohenzollern-Hechingen. Het was de bedoeling dat Henriëtte Francisca zou trouwen met haar achterneef Frederik Frans van den Bergh, de oudste zoon van graaf Albert. Daarmee zouden Bergh en Bergen op Zoom toch weer in één hand komen.

Helaas overleed Frederik Frans in 1661, nog maar achttien jaar oud. Markiezin Henriëtte Francisca trouwde toen in 1662 met een andere achterneef, Frederik Maurits de la Tour d'Auvergne, zoon van Leonora van den Bergh.

Bij Henriëtte Francisca's overlijden in 1698 vererfde het markiezaat in de familie van haar man en ging daarmee definitief voor Bergh verloren.

De markiezentitel na 1644

Hoewel het markiezaat van Bergen op Zoom sinds 1644 officieel geen Berghs bezit meer was, wil dit niet zeggen dat de graven van Bergh zich hun markiezentitel daarmee lieten ontnemen. Graaf Albert is de titel tot zijn dood in 1656 blijven voeren – tussen de titels die boven zijn in het Frans gestelde testament staan, staat ook marquis de Berges sur le Zoom.

Op het herinneringsplakkaat voor zijn zoon Frederik Frans uit 1661 komt de titel in het Latijn voor: Machionis Bergarum ad Zomam. Alberts zoon Oswald koos in zijn testament van juni 1712 het synoniem marckgrave van Bergen op Zoom. Ook zijn opvolger Frans Willem gebruikte de titel markgraaf.

Zelfs meer dan een eeuw nadat het markiezaat aan Maria Elisabeth II was afgestaan, werd de titel in Bergh nog steeds gebruikt. De Dolle Graaf noemde zich in 1757 (vlak voor hij werd afgezet) Marquis tot Bergen op den Zoom, en zijn zus Johanna Josepha deed in 1782 hetzelfde met Marquisinne van Bergen op Zoom. De titel werd steeds in een officiële (al dan niet complete) opsomming van titels gebruikt, dus de bedoeling zal niet zijn geweest Bergen op Zoom nog op te eisen. De graven uit het Huis van Hohenzollern-Sigmaringen hebben de markiezentitel, voor zover kon worden nagegaan, niet meer gebruikt.

De aanhef van graaf Alberts testament uit 1656, waarin hij zich Marquis de Berges sur le Zoom noemt. Klik op de afbeeldingen voor een vergroting.

De aanhef van een verordening van graaf Johan Baptist uit 1757 betreffende de jacht in Bergh, waarin hij zich Marquis tot Bergen op den Zoom noemt.

Bronnen

• Het archief van het Huis Bergh (boek), blz. 64
• Archief Huis Bergh, archieftoegang 0214, inventarisnummers 785, 931, 1084, 2864 en 2923
• Old Ni-js nr. 117, blz. 14–18