Grafelijke molen 's-Heerenberg

De grafelijke molen in 's-Heerenberg was een van de vier dwang- of banmolens, die Willem II van den Bergh tegen 1450 heeft laten bouwen. Anders dan de andere drie dwangmolens (bij Didam, Gendringen en Zeddam), was de 's-Heerenbergse molen geen stenen torenmolen, maar een houten standerdmolen. Hij stond buiten de Molenpoort, ongeveer waar nu de algemene begraafplaats ligt.

Op de plek waar de molen werd gebouwd, had al een houten standerdmolen gestaan, maar die was in 1442 afgebrand. Dat zijn opvolger weer een standerdmolen was, blijkt onder meer uit een aantal rekeningen uit de periode 1469–1506 die in het archief van Huis Bergh worden bewaard. Hierin is sprake van een spill, staindert, stander en ass – de dikke stam waarop de molenkast rust.

Ook de molen die Jacob van Deventer schetsmatig op zijn kaart uit 1560 heeft aangegeven, is duidelijk een standerdmolen en geen torenmolen. Dat was tien jaar voor de molen op 22 juli 1570 door de bliksem werd getroffen en geheel gedestrueert ende ontstucken van den donder ende blyxem geslagen werd. Een dergelijke verwoestende brand ligt meer voor de hand bij een houten standerdmolen dan bij een stenen torenmolen. Als aanwijzing dat de molen een torenmolen was, wordt wel gewezen op de akte van 5 oktober 1451 waarin heer Willem II uit elk van zijn molens te Berge, Sedam, Diedam en Gendringen een rente van een malder rogge en een malder malt schonk aan het Gasthuis in de Kellenstraat. Het feit dat de vier molens hier in een adem genoemd worden, is geen bewijs dat ze alle vier van hetzelfde type waren.

Na de brand werd nog datzelfde jaar de nieuwe standerdmolen gebouwd die op de tekeningen hieronder van na 1560 is afgebeeld. Het was een open standerdmolen: het balkenwerk van de voet was niet afgedekt en stond bloot aan weer en wind. De nog steeds bestaande Akkermolen in het Brabantse Zundert, die ook Berghs bezit is geweest, is ook een open standerdmolen. Willemsens molen in Etten, eveneens een grafelijke molen, was een gesloten standerdmolen.

De nieuwe standerdmolen is in 1826 bij herstelwerkzaamheden ingestort. Anton Alois van Hohenzollern-Sigmaringen, graaf van Bergh, heeft toen opdracht gegeven een beltmolen te bouwen. Die kwam te staan aan de Zeddamseweg achter de Joodse begraafplaats, waar de molen meer wind kon vangen.

Detail van de kaart van Jacob van Deventer uit 1560 met rechtsboven de grafelijke molen van 's-Heerenberg	Detail van een kaart uit Theodorus Bückers atlas Caarte van de graafschap Berghe uit 1727 met de open standerdmolen uit 1570. Rechts de Molenpoort. Het noorden is hier de onderkant van de kaart.
Gezicht op 's-Heerenberg vanuit het oosten met rechts de molen.	Gezicht op 's-Heerenberg vanuit het noorden met links de molen. Tekening van Cornelis Pronk (1691–1759) gedateerd 25 juli 1730. Boven de tekening staat een van de chronogrammen van graaf Oswald III. Klik op de tekeningen voor een vergroting.

Bronnen

• Het Huis Bergh door mr. A.P. van Schilfgaarde, uitgeverij Leiter-Nypels, Maastricht (1950), blz. 39
• Molendatabase, zoekterm 's-Heerenberg
• Archief Huis Bergh, inventarisnummers 1965, 2034, 2046, 2068, 2887; regesten 9 en 658
• Een artikel van H. Stam in De Graafschapbode van 19 januari 1959
• Standerdmolen op Wikipedia