Metselverband

Inleiding

In de beschrijvingen van veel Berghse monumenten wordt het metselverband van de muren genoemd. Met metselverband, ook steenverband of kortweg verband genoemd, wordt de wijze aangeduid waarop de bakstenen ten opzichte van elkaar zijn gerangschikt. Door de stenen volgens een bepaald patroon te laten verspringen, krijgt de muur zijn stevigheid. Dezelfde term is ook van toepassing op bestratingen met stenen of tegels.

Er bestaan enkele tientallen verschillende metselverbanden. De belangrijkste die ook in Bergh voorkomen worden hier kort beschreven. Hierbij is het nodig de volgende termen te kennen:

• Strek: de lange zijde van een baksteen (en ook een vorm van een ontlastingsboog)
• Kop: de korte zijde van een baksteen
• Stootvoeg: verticale voeg
• Lintvoeg: horizontale voeg

Halfsteensverband

Het halfsteensverband van het
trafohuisje in Lengel

Het meest voorkomende verband is het halfsteensverband: elke laag stenen verspringt een halve steen (ofwel een kop) ten opzichte van de onderliggende laag. Elke stootvoeg staat zo in het midden van de boven- en de onderliggende steen.

De pastorie in Beek is volgens dit verband gebouwd, evenals de transformatorhuisjes in Azewijn, Braamt, Lengel en Wijnbergen.

Kruisverband

Het kruisverband van 't Olde Meestershuus
in Braamt

Het kruisverband of Hollands verband levert van alle metselverbanden de sterkste muur. Hierbij wisselen een strekkenlaag en een koppenlaag elkaar af. Door de koppenlagen is de muur zo dik als een steen lang is. De strekkenlagen verspringen (net als bij het halfsteens verband) steeds een kop (of halve steen), zodat elke strek zowel aan de onder- als aan de bovenkant door twee stootvoegen verbonden is met de boven- en de onderliggende stekkenlaag. De stootvoegen in de koppenlagen verbinden om en om slechts twee koppen met elkaar.

Elke strek vormt met de boven- en de onderliggende kop een kruis – vandaar de naam kruisverband.

In veel gemeentelijke monumenten is het metselwerk in kruisverband uitgevoerd, zoals de pastorie in Kilder, de woonhuizen aan de Langestraat 10 in Braamt en de Molenberg 1 in Stokkum en de boerderij De Zonnekroek in Lengel. Ook de muren van het Patersklooster in 's-Heerenberg, dat een rijksmonument is, zijn in kruisverband opgetrokken.

Vlaams verband

Het Vlaams verband van de Mariakapel
in Beek

In het Vlaams verband zijn alle lagen hetzelfde en bestaan uit afwisselend een kop en een strek. Elk laag verspringt zodanig dat elke kop altijd onder het midden van de bovenliggende strek ligt.

De Mariakapel in Beek en huize De Roohorst in 's-Heerenberg zijn in Vlaams verband gemetseld.

Het Vlaams verband vormt net als het kruisverband kruizen. Het verschil is dat er in het kruisverband koppen zijn die niet bij een kruis horen, terwijl in het Vlaams verband alle koppen bij een kruis horen.

Noors verband

Het Noors verband van
Markstraat 2 in 's-Heerenberg.
De afbeelding toont ook een muuranker,
een ontlastingsboog en een latei.

In het Noors verband zijn net als in het Vlaams verband alle lagen hetzelfde, maar hier wordt elke kop gevolgd door twéé strekken. Elke kop ligt steeds boven de stootvoeg tussen de strekken van de onderliggende laag, zodat de koppen om en om precies boven elkaar liggen. De afbeelding hiernaast laat zien dat de boven elkaar liggende koppen (in geel) als het ware een ketting vormen.

Het Noors verband wordt ook noords verband genoemd. Noors heeft waarschijnlijk niets met Noorwegen te maken, maar verwijst eerder naar Noord-Nederland en Noord-Duitsland, waar dit metselverband veel voorkomt.

Kettingverband

Kettingverband is een term die het Noors verband (zie hierboven) en het Engels verband omvat, omdat in beide verbanden de koppen een ketting vormen. Van het Engels verband is in Bergh nog geen voorbeeld aangetroffen, maar hier wordt één kop gevolgd door drie strekken. In elke volgende laag liggen de koppen steeds boven het midden van de middelste van de drie strekken in de onderliggende laag.

Wildverband

Het wildverband van de Kaatsbaan
in 's-Heerenberg

Bij het wildverband of vrij verband is er geen patroon te ontdekken en liggen de stootvoegen nergens in een rechte lijn. Dit verband ontstaat wanneer de stenen van onregelmatige vorm zijn, zoals dat lang geleden het geval was toen bakstenen nog met de hand gevormd werden.

De muren van de meeste rijksmonumenten in 's-Heerenberg vertonen het wildverband.

Andere metselverbanden

Naast bovengenoemde metselverbanden zijn er nog vele andere. Welke daarvan in Bergh te zien zijn, is (nog) niet onderzocht, maar het ligt niet voor de hand dat er van allemaal een voorbeeld te vinden is.

Namen van deze metselverbanden zijn blokverband, bois cordé, Frans verband (twee koppen en een strek), Gothischer Verband, keper– of visgraatverband, klezoor– of klezorenverband, koppen– of patijtsverband, Kropholler– of Deltrapverband, polymetrisch verband, ruitverband, Schlesischer Verband, spiraalverband, staand verband, stammen, stapel– of strekken– of tegelverband.

Tot slot kan een muur nog zonder verband gebouwd worden. Dit is geen wild verband (zie boven), maar zodanig metselwerk dat de lintvoegen maar kort zijn en allerlei patronen vormen.

Bronnen

• Metselverband op Wikipedia
• Metselverband op de encyclopedie van Joost de Vree