Kleef

Kleef is een plaats en een Kreis in Duitsland. De gemeente Emmerik maakt deel uit van Kreis Kleef. De Duitse schrijfwijze is Kleve. Bergh grenst daardoor aan de Kreis Kleve. Kleef ligt in de deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen, tien kilometer ten zuiden van de rivier de Rijn, en niet ver van de Nederlandse grens bij 's-Heerenberg. Verder ligt Kleef in de buurt van het bosgebied Reichswald.

De gemeente Kleef telt ongeveer 49.000 inwoners en heeft een oppervlakte van ongeveer 98 vierkante kilometer. De stad kreeg in 1242 stadsrechten. De plaats ligt op de helling van een stuwwal uit de ijstijd. Deze stuwwal begrenst het dal van de Rijn. Een gedeelte van Kleef is daardoor erg heuvelachtig.

Het plaatselijke dialect is het Kleverlands of het Kleefs, een tot het Nederlands behorende streektaal.

Stadsdelen

De gemeente Kleef is onderverdeeld in de volgende Ortsteile, plaatsjes en stadsdelen:

• Bimmen;
• Brienen;
• Donsbrüggen;
• Düffelward;
• Griethausen, (stad);
• Keeken;
• Kellen;
• Materborn;
• Reichswalde;
• Rindern, (stad);
• Salmorth;
• Schenkenschanz;
• Warbeyen;
• Wardhausen.

Tweede Wereldoorlog

De stad werd in de Tweede Wereldoorlog zeer zwaar gebombardeerd, vaak in combinatie met Nijmegen, dat soms voor Kleef werd aangezien. De streek achter Nijmegen, met steden als Kleef en Xanten, was niet nazi-gezind maar kreeg het zwaar te verduren tijdens de Krieg am Niederrhein, de door de geallieerden geplande opmars naar Duitsland, die begon met zware bombardementen in de grensstreek. Op 7 oktober 1944 vond het grootste bombardement plaats, waarbij de plaats voor tachtig procent werd vernietigd. De herbouw geschiedde vrij traag.

Tot 1938 stond er in Kleef een synagoge die tijdens de Kristallnacht (9 op 10 november 1938) volledig werd verwoest. Op de huidige plek is nu een monument te vinden waarmee de slachtoffers van die bewuste nacht worden herdacht. Van de in 1933 tweehonderd leden tellende Joodse gemeenschap zijn vijftig personen gedurende de nazi-tijd vermoord.

Bezienswaardigheden

• De Domkerk uit de 14e-16e eeuw;
• Kasteel Schwanenburg, waaraan de sage van de zwaanridder Lohengrin is verbonden;
• De Kleefse tuinen: Graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679) liet in Kleef tuinen aanleggen. Deze tuinen vormden een bron van inspiratie voor Frederik Willem van Brandenburg en de Franse koning Lodewijk XIV. De Berlijnse Zoo werd aangelegd naar voorbeeld van de dierentuin in Kleef;
• Dierentuin: schuin tegenover het voormalig kuurhotel, nu museum voor beeldende kunst, bevindt zich de Tiergarten. Het huidige dierenpark heeft voornamelijk oude huisdierrassen en een aantal Europese roofdieren zoals kerkuilen en de Euraziatische lynx. Verder lopen er przewalskipaarden er is ook een bassin met zeehonden;
• Haus Koekkoek: museum met daarin het werk van de Nederlandse schilder Barend Cornelis Koekkoek en van andere leden van de familie Koekkoek;
• Museum Kurhaus Kleef; in het voormalige kuurhotel is tegenwoordig een museum voor moderne en hedendaagse kunst gevestigd. De moderne kunst bestaat uit de verzameling van Ewald Mataré, wiens dochter Sonja de nalatenschap van haar vader aan de museumkring van de stad Kleef schonk.

Economie

In 1741 werd er een mineraalwaterbron aan de Springenberg ontdekt. Kleef werd Bad Cleve en werd een kuuroord, waarvan de betekenis in het midden van de 19de eeuw aanzienlijk werd uitgebreid. Het vroegere kuurhotel is sinds de jaren '90 omgebouwd tot museum voor moderne en hedendaagse kunst.

De stad trok enkele fabrieken in de 18de en 19de eeuw, waaronder Nederlandse zoals Bensdorp (chocolade) en Van den Bergh (margarine), en bezat enkele kinderschoenenfabrieken. Alle fabrieken zijn nu gesloten, de margarinefabriek als laatste in 2006.

Kleef blijft desondanks een belangrijk commercieel centrum voor de wijde omgeving, inclusief de voormalige Gemeente Bergh. In de stad zijn relatief veel grote winkelketens gevestigd op het gebied van voeding en bouw die onder meer Nederlandse klanten trekken door de lagere Duitse omzetbelasting.

Openbaar vervoer

Er is een treinverbinding naar Düsseldorf. Tot 2 juni 1991 reden er treinen van Nijmegen via Groesbeek en Kranenburg naar Keulen die ook op station Kleef stopten. Deze verbinding is echter opgeheven en vervangen door een busverbinding, die wordt gereden door de Duitse vervoersonderneming NIAG.

Sinds zomer 2008 is er op het oude treintraject van Kleef naar Groesbeek een zogenaamde draisinelijn opgezet, met een tussenstation in Kranenburg. Vooral zondags kan men er met fietsdraisines voor 4 personen en clubdraisines voor maximaal 14 personen de 10 (Kleef-Kranenburg) resp. 5,5 km (Kranenburg-Groesbeek) rijden.

Vanaf oktober 2008 deden de Stadsregio Nijmegen en ProRail onderzoek naar de haalbaarheid van de heringebruikname van dit traject om een verbinding te maken met de snelgroeiende luchthaven Airport Weeze, net over de grens bij het Limburgse Bergen en niet ver van Bergh. Ditzou onderdeel uitmaken van een gerevitaliseerde spoorverbinding Arnhem-Nijmegen-Kleef-Düsseldorf. Ook de stad Kleef deed onderzoek. In oktober 2022 werd bekend dat er voorlopig geen trein of lightrail gaat rijden tussen Nijmegen en Kleef. De gemeente Berg en Dal is het niet eens met een eventuele reactivering; de meeste politici en bestuurders willen niet dat het dorp Groesbeek weer door een werkende spoorverbinding doorsneden gaat worden.

Johan Maurits van Nassau-Siegen

Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679), stadhouder van de keurvorst Frederik Willem van Brandenburg, werd in 1647 stadhouder van Kleef en gaf hier uitvoering aan een politiek van religieuze tolerantie. Hij was zelf calvinist, maar rooms-katholieken konden in Kleef blijven wonen en ook joden werden toegelaten. Daarnaast begon hij meteen met ingrijpende landschappelijke veranderingen. Daarvoor haalde hij zijn oude kennis, Jacob van Campen, naar Kleef. Bij zijn paleis Haus Freudenberg en op andere plaatsen rond de stad Kleef liet Johan Maurits schitterende classicistische parken met kanalen en fonteinen en stervormige stelsels van lanen in de reeds bestaande bossen aanleggen.

De stadhouder hield van wetenschap en kunst en cultuur. De meeste van de bouwwerken, bestuursgebouwen en ook weer eigen residenties, zijn in de Tweede Wereldoorlog te gronde gegaan, maar het schitterende park aan de voet van de Sternberg ligt er nog in zijn volle glorie. Ook de beroemde Nassauerallee, een lindelaan, is er nog. Johan Maurits bestelde kort na zijn aantreden zeshonderd lindebomen in Nederland. Die kwamen te staan langs een kaarsrechte laan. Dit maakte zo’n indruk op de keurvorst, dat deze hetzelfde wilde in Berlijn. De bekende Berlijnse straat Unter den Linden en het Berlijnse park Tiergarten werden aangelegd naar het voorbeeld van de parken in Kleef. In 1663 haalde hij de architect Pieter Post naar Kleve om de Schwanenburg in een barokstijl aan te passen.

Kleefse enclaves

De Kleefse enclaves lagen in het het oosten van Gelderland en maakten oorspronkelijk deel uit van het hertogdom Kleef. Na het kinderloos overlijden van de hertog van Kleef in 1609 ontstond er een strijd om de rijke Kleefs-Gulikse erfenis. Johan Sigismund van Brandenburg en Wolfgang Wilhelm van Phalz-Neuburg wisten meerdere Kleefse steden te bezetten en bestuurden het gebied aanvankelijk gezamenlijk.

Deze samenwerking werd in 1614 verbroken toen de vorsten op godsdienstig gebied uit elkaar gingen. De noordelijke gebieden, het hertogdom Kleef en de graafschap Mark, vielen toe aan keurvorst Johann Sigismund van Brandenburg. In de zeventiende eeuw bleven de enclaves dus onder Brandenburgs bestuur. Op 18 januari 1701 werd keurvorst Frederik III van Brandenburg in Koningsbergen (nu Kaliningrad) gekroond tot koning van Pruisen. Zo werden de Kleefse enclaves deel van het Koninkrijk Pruisen.

Aan het begin van de negentiende eeuw vonden er grenswijzigingen plaats tussen Pruisen en Nederland. Hierbij vonden er grenswijzigingen plaats waar het grondgebied van de latere gemeente Bergh (ontstaan op 1 januari 1821) bij betrokken was. Bij het Weense Congres in 1815 werd beslist dat het gebied van de Vier Heezen op de Spielberg (tussen de stad Emmerik en de huidige Nederlandse grens) en Schenkenschanz Pruisisch moesten worden in ruil voor de Pruisische enclaves Wehl, de stad Zevenaar en het ambt Liemers, de stad Huissen, en de ambten Huissen en Malburgen, die op 1 juni 1816 Nederlands werden. In het kader van het Traktaat van Kleef gingen op op 1 maart 1817 ook nog de volgende gebieden over van Pruisen naar Nederland: Lobith, Spijk, enkele waarden langs de Rijn, Kekerdom, Leuth en de heerlijkheid Hulhuizen. Op 1 maart 1817 gingen Klein-Netterden, Leegmeer, Borghees en Speelberg (de Vier Hezen) en Schenkenschans over naar Pruisen.

Bekende inwoners

• Anna van Kleef (1515-1557), vierde echtgenote van de Engelse koning Hendrik VIII;
• Govert Flinck (1615-1660), Nederlands schilder (beroemd leerling van Rembrandt);
• Heinrich Berghaus (1797-1884), Duits geograaf;
• Barend Cornelis Koekkoek (1803-1862), Nederlands romantisch landschapsschilder;
• Joseph Beuys (1921-1986), beeldhouwer.

Partnersteden

• Fitchburg (Verenigde Staten);
• Ronse (België);
• Worcester (Verenigd Koninkrijk)

Bron o.a.

• Grenspassages blz. 4-5, 42-43