Limburg Stirum, Agnes van

Abdis van het Stift Elten

Agnes van Limburg Stirum werd op 3 april 1603 gekozen tot eenentwintigste abdis van het Stift Elten. Zij was de opvolgster van Margaretha van Manderscheid-Blankenheim. Ter onderscheid van Agnes van Bronckhorst, die regeerde van 1443 tot 1475, wordt zij wel aangeduid als abdis Agnes II. In de jaren na haar verkiezing werd zij tevens abdis van drie stiften in Westfalen: Borghorst (geen verkiezingsjaar bekend), Freckenhorst (gekozen in 1614) en Vreden (gekozen in of voor 1619). Sinds haar verkiezing in Vreden verbleef zij meestal daar.

In 1604 was abdis Agnes kandidaat voor het ambt van abdis van het stift Essen. Tot nieuwe abdis werd echter haar verre nicht Elisabeth van den Bergh gekozen.

Op 10 september 1621 benoemde zij Maria Sophia van Salm-Reifferscheidt tot kanunnikes in het Stift Elten. Deze Maria Sophia zou abdis Agnes opvolgen in Elten, Borghorst en Vreden. Dit gebeurde nadat abdis Agnes op 2 januari 1645, 81 jaar oud, stief in het Stift Vreden, waar zij ook werd begraven. De Agnesstraße in Vreden is naar haar vernoemd.

Haar overlijden is niet ingeschreven in het Necrologium van Elten, waarschijnlijk omdat zij niet in Elten is overleden.

Het Vredener Hongerdoek

Het hongerdoek dat abdis Agnes in 1619
aan het Stift Vreden schonk.

De replica van het hongerdoek in
de stiftskerk van Vreden.

In 1619 schonk abdis Agnes de stiftskerk in Vreden een hongerdoek. Een hongerdoek, ook vastendoek genoemd, is een doek waarmee gedurende de vastentijd afbeeldingen van Jezus (meestal een kruisbeeld) werden afgeschermd. Vaak werd het tussen het middenschip van de kerk en het priesterkoor opgehangen.

Op het Vredener Hungertuch van 4,85 bij 4,50 meter zijn elf kruiswegstaties afgebeeld. Op de kruisingen van de witte banen die de staties scheiden, zijn bovenaan de vier evangelisten afgebeeld en daaronder zestien familiewapens uit abdis Agnes' stamboom. Hiermee bewees zij dat zij tot de hoge adel behoorde. Het wapen van de graven van Bergh staat rechts tussen de tweede en derde statie in de linker kolom. Het is spiegelbeeldig afgebeeld, waarschijnlijk omdat het in de linker helft van het doek staat. Zoiets gebeurde wel vaker, zoals bijvoorbeeld op de grafsteen van Elisabeth van den Bergh.

De tekst onder de grote statie in het midden vermeldt dat abdis Agnes het hongerdoek heeft laten maken ter ere van het lijden van onze Heer en aan de kerk van Sint Felicitas heeft gegeven. De Vredener stifstkerk is gewijd aan Sint Felicitas. De tekst daaronder is in 1826 toegevoegd ter herinnering aan een restauratie door Christina van Salm-Reifferscheidt met steun van de stiftsdames von Limpens en Meyer zu Stritholt. Van 1972 tot 1975 is het hongerdoek gerestaureerd in het textielmuseum in Krefeld, waarna het in een vitrine in de voormalige stiftskerk in Vreden werd tentoongesteld. Toen de vitrine niet meer aan de eisen van de tijd voldeed, werd het hongerdoek opgeborgen, maar de verwachting is dat het binnenkort in een nieuwe vitrine weer te zien zal zijn. Tot zolang hangt er een op plastic gedrukte replica van het hongerdoek op de plaats waar de vitrine komt te staan.

De staties op het Vredener Hongerdoek komen niet overeen met de veertien staties zoals paus Clemens XII die tussen 1730 en 1740 heeft vastgelegd. Zie voor deze staties de Kruisweg in het Stadspark van 's-Heerenberg. Hiervan komen er maar vier voor op het Vredener Hongerdoek (I, II, VII en XIV). De staties op het hongerdoek zijn van linksboven naar rechtsbeneden als volgt, waarbij nummer 9 de grote statie in het midden is:

1. Het Laatste Avondmaal
2. Jezus in de Hof van Olijven
3. Jezus wordt verraden door Judas en gevangengenomen
4. Jezus wordt door Pontius Pilatus ter dood veroordeeld (= I)
5. Jezus wordt gegeseld
6. Jezus krijgt de doornenkroon op zijn hoofd
7. Ecce Homo ("Zie de mens", zie Pontius Pilatus toen hij de gegeselde Jezus met zijn doornenkroon zag)
8. Jezus neemt het kruis op zich (= II)
9. Jezus sterft aan het kruis (= VII)
10. Jezus wordt in het graf gelegd (= XIV)
11. Jezus verrijst uit de dood

De Tachtigjarige Oorlog

Abdis Agnes regeerde in roerige tijden. Haar verkiezing vond plaats in Emmerik, waar de stiftsdames sinds 1585 of kort daarvoor woonden. Hoewel het Stift Elten geen deel uitmaakte van de Nederlanden, had het geweld van de Tachtigjarige oorlog hen gedwongen een veilig heenkomen te zoeken in het hertogdom Kleef. Toen in 1618 in Duitsland de Dertigjarige Oorlog uitbrak, was het ook daar met de rust gedaan.

De Dertigjarige Oorlog was voor een belangrijk deel een godsdienstoorlog tussen katholieken en protestanten. De Van Limburg Stirums waren in deze strijd verdeeld, zodat er aan beide zijden familieleden van abdis Agnes vochten. Dit gaf haar de mogelijkheid altijd te kunnen onderhandelen, om het even welke partij haar Westfaalse stiften bedreigde. De stiftsgebouwen hebben de oorlog niet ongeschonden doorstaan, maar abdis Agnes heeft met haar kordate optreden erger kunnen voorkomen, niet alleen voor haar stiften, maar ook voor de bevolking van haar territoria.

Ze heeft herhaaldelijk geprobeerd het in 1585 verwoeste stift op de Eltenberg te herbouwen, maar werd daarin gehinderd door oorlogshandelingen en politieke conflicten. Een brief van Frederik Hendrik, prins van Oranje, van 20 maart 1628 vrijwaarde het Stift Elten weliswaar van aanvallen door Staatse troepen, maar toch werden er steeds weer vernielingen aangericht. Zo werd een kapel vernield die abdis Agnes had laten bouwen ter (voorlopige) vervanging van de vernielde stiftskerk.

In 1634 kwamen de Staatse troepen weer terug en bouwden een kleine vesting op de Eltenberg. Het materiaal van deze schans zou later door abdis Agnes' opvolgster Maria Sophia van Salm-Reifferscheidt gebruikt worden voor verdere herstelwerkzaamheden.

Pas in 1643 was de wederopbouw althans zo ver gevorderd dat de stiftsdames konden terugkeren.

Familiebanden

Agnes van Limburg Stirum werd op 18 september 1563 geboren op kasteel De Wildenborch bij Vorden als dochter van Hermann Georg van Limburg Stirum en Maria van Hoya. De toekomstige abdis was een verre nicht van de graven van Bergh: haar overgrootmoeder Walburg van den Bergh was een dochter van graaf Oswald I. Aldus was haar vader een achterneef graaf Willem IV, die getrouwd was met Maria van Nassau. Toen in 1557 hun oudste dochter Magdalena gedoopt werd, was Hermann Georg van Limburg Stirum een van de twee peetooms.

Van de kant van Maria van Nassau was Magdalena van Wied-Runkel een van de twee peettantes. Zij was de negentiende abdis van het Stift Elten en een volle nicht van Maria van Nassau. Bovendien was zij een tante van abdis Agnes' voorgangster Margaretha van Manderscheid-Blankenheim.

Het archief van Huis Bergh bewaart een brief van Agnes van Limburg Stirum aan haar verre nicht Magdalena of Catharina van den Bergh (het is niet duidelijk aan wie van de twee). Zij bedankt daarin voor een ontvangen bief en vertelt over haar familie en haar gezondheid, en nodigt haar verre nicht uit te komen logeren. De datering van de brief is onduidelijk, maar hij moet zijn geschreven voor Agnes als jong meisje in het Stift Elten is ingetreden. Zij schreef de brief in het familiebezit Styrum, destijds een heerlijkheid tussen Duisburg en Essen.

De Eltense kosteres Veronica van Limburg Stirum was een oudtante van abdis Agnes.

Bronnen

• Op Google Books:
  • Het necrologium en het tynsboek van het adelijk jufferen-stift te Hoog-Elten, medegedeeld uit het onuitgegeven oorspronkelijk handschrift, benevens ene geschiedenis der Abdij, N.C. Kist; Leiden (1853), blz. 58
  • Historie ofte beschryving van 't Utrechtse bisdom, door H. V. R. [alleen initialen vermeld], deel III, Leiden (1719), blz. 348
• Biografie van Agnes op Westfälische Geschichte (in het Duits)
• Op de Duitse Wikipedia:
  • Agnes von Limburg-Stirum
  • Vredener Hungertuch
• Archief Huis Bergh, briefregest 5857
• Landesarchiv NRW Abteilung Rheinland Urkunden AA 0231 120.68.01-02 Stift Elten, Urkunden 1, 307, 314