Bijdragen aan Berghapedia? Klik hier om je aan te melden !
Nieuwe Gaarde
Inhoud
De oudste tuin van Nederland
De Nieuwe Gaarde in de Plantage bij Huis Bergh is de oudst bekende gedocumenteerde tuin van Nederland – al spreekt zijn naam dat tegen. De tuin wordt al in een rekening uit 1461 genoemd met de vermelding van den tuyn an den Vinckenberg laten maken. De Vinckenberg is de naam van het terrein ten westen van 's-Heerenberg waar de tuin werd aangelegd. Mogelijk bestond de tuin al voor 1461 en wordt in de jaarrekening met maken onderhoudswerk bedoeld.
De Nieuwe Gaarde op oude kaarten
Sinds de eerste vermelding heeft de tuin altijd in enige vorm bestaan. Hij is op meerdere oude kaarten te zien. Op de oudste kaart, die van Jacob van Deventer uit 1560, is de rechthoekige tuin met sloten afgegrensd en in negen vakken verdeeld. De kaart van Christiaan 's Grooten uit 1573 geeft eenzelfde beeld, alleen is indeling daar in twaalf vakken. Nadat Willem IV van den Bergh in 1560 aan de noordkant de Kaatsbaan liet bouwen, kreeg het gedeelte dat zich voor dit gebouw uitstrekt de naam Nieuwe Gaarde. Het gedeelte ten westen daarvan was de Oude Gaarde, die toen een weiland was. Dat blijkt uit de kaart van Theodorus Bücker uit 1727, waar staat: Den Alden garden itzo Weÿlant ("itzo" is een verouderd Duits woord dat jetzt ofwel nu, thans betekent). De kaart van Johann Heinrich Hottinger uit 1785 toont de Nieuwe Gaarde ongeveer zoals Bücker hem tekende, alleen lijken de verhoudingen hier minder nauwkeurig weergegeven.
Klik op de kaarten voor een vergroting.
Van Deventer
1560
's Grooten
1573
Bücker
1727
Hottinger
1785
Een dubbele functie
In de tijd van de graven van Bergh had de tuin een dubbele functie. De eerste was die van voedselbron voor de grafelijke hofhouding in de vorm van een moestuin en fruitbomen. Maar net zo belangrijk waren de fonteinen, beelden en bloemen die de tuin een plek maakten waar het (bij mooi weer) aangenaam verpozen was.
De tuin werd van tijd tot tijd aangepast. Zo kwam er in de 18e eeuw een doolhof. Op den duur raakte de tuin in verval. Nadat dr. Jan Herman van Heek Huis Bergh in 1912 had gekocht, waren er volkstuinen die bekend stonden onder de naam "De Gaarde". Nog later kwam het terrein braak te liggen.
De herinrichting
In 2007 werden de eerste plannen gemaakt om de tuin in ere te herstellen. Als basis voor de herinrichting werd gekozen voor de kaart van Theodorus Bücker uit 1727, toen Frans Willem van Hohenzollern-Bergh graaf van Bergh was. De kaart bevindt zich in het archief van Huis Bergh. Onderzoek in dit archief heeft nog meer nuttige informatie opgeleverd. De Stichting In Arcadië heeft vervolgens een ontwerp voor de herinrichting gemaakt.
Belangrijke elementen in het plan zijn de twee zichtassen die door de Nieuwe Gaarde en daarop aansluitend door de Plantage lopen. De oudste loopt vanaf de Kaatsbaan zuidwaarts naar de Martinikerk in Emmerik, en is al te zien op de kaart van Bücker. Hij liep in de tuin oorspronkelijk langs een watergang met daarin enkele kleine vijvers, en sloot aan op een pad door het Sterrebos. Dit pad is in de loop der tijd overwoekerd geraakt, maar is bij de herinrichting hersteld, zodat het uitzicht op de kerk in Emmerik weer vrij is. De tweede zichtas is van latere datum en staat dwars op de eerste. Hij wordt gevormd door de Hofselaan, die vanaf Huis Bergh uitzicht biedt op de Sint-Vituskerk in Hoog-Elten.
Het doel van de herinrichting was elementen uit de tijd van graaf Frans Willem terug te brengen. Zo werd het gedeelte ten zuiden van de Hofselaan een fruittuin met bomen en struiken van oude fruitrassen. Ten noorden van de Hofselaan bleef een gedeelte dicht bij de Kaatsbaan waar nog steeds particulier tuinen zijn, buiten de herinrichting. De rest is nu de vijvertuin, met in het midden een vijver met een fontein in de vorm van een tritonbeeld. Triton is in de Griekse mythologie een god die half mens en half vis is (een soort mannelijke zeemeermin). Brieven uit 1695 en 1696 leren dat de Haagse kunstenaar Andries Gutsche een loden tritonbeeld voor een van de toenmalige vijvers heeft gemaakt. Dit beeld is verloren gegaan, maar met 3D-kopieertechniek kon een bronzen kopie van een triton in het Rijksmuseum gemaakt worden.
In het gazon aan weerzijden van de fontein staan de Herculeszuilen die voordien bij de ingang van de Plantage aan de kant van Huis Bergh stonden. In het gazon zijn verder met bakstenen geplaveide paadjes aangelegd die refereren aan de doolhof waarvan in de archieven sprake is.
De opening
Op 22 april 2016 opende de Gelderse gedeputeerde Josan Meijers de Nieuwe Gaarde voor genodigden. Daarbij onthulde zij het bronzen tritonbeeld, dat installateur Willy Verheij uit Toldijk in de vijver had geplaatst. De fontein werd daarop in werking gesteld.
De volgende dag was de tuin open voor het publiek en begon in Huis Bergh de tentoonstelling "De Oudste Tuin van Nederland", die liep tot 1 maart 2017.
Bij de tentoonstelling hoort het boek "De oudste tuin van Nederland: De groene geschiedenis van Huis Bergh". Het boek bevat zeven artikelen van auteurs die elk vanuit hun eigen expertise vertellen over de ontwikkeling en de inrichting van de Nieuwe Gaarde en van de Plantage als geheel. Hierbij wordt ook verantwoording afgelegd voor het predicaat "oudste tuin van Nederland".
Een rijksmonument
De Nieuwe Gaarde maakt deel uit van de Plantage, die sinds 1 december 2003 een rijksmonument is en een van de vijf onderdelen vormt van het rijksmonumentencomplex Hof van Bergh. De andere onderdelen van dit complex zijn Huis Bergh, de wapenleeuwen voor de hoofdpoort, de Herculeszuilen en de Kaatsbaan.
Kaart
Bronnen
- Huis Bergh, persberichten en tentoonstelling over de oudste tuin van Nederland
- StadsTV Bergh, De oudste tuin van Nederland, deel 1 en 2
- Stichting In Arcadië projectenrapport Kasteel Huis Bergh: de oudste tuin van Nederland
- Monumentenregister, monumentnummer 526789
