Synagoge

De synagoge in 's-Heerenberg bevond zich op de plek aan Het Kattenburg waar nu het achterzaaltje van hotel-café Heitkamp is. Het is niet bekend wanneer de oorspronkelijke synagoge is gebouwd, maar dat moet voor 1801 zijn geweest. In dat jaar werd de straat naar de Boetselaersborg geplaveid "met uitzondering va het gedeelte voor de sjoel".

Sjoel is een ander benaming voor synagoge, een Jiddisch woord dat komt van het Duitse Schule ofwel school. Een synagoge wordt niet alleen voor gebed gebruikt, maar ook voor studie en onderricht. De voorganger (of voorzanger) in de synagoge was tevens godsdienstonderwijzer. Een aantal van hen is bekend, waarbij opgemerkt moet worden dat er niet altijd geld was om een onderwijzer te betalen.

• Abraham Marcus (ca. 1808–1822)
• Markus Izaak Sardiner (1840–1850 of later)
• Nathan Muller (1854)

In 1865 was de synagoge zo vervallen dat het bestuur van de joodse gemeente besloot het gebouw te laten plaatsmaken voor een nieuwe synagoge. Arnold te Wiel uit Azewijn, gemeentearchitect van Bergh, werd eind september van dat jaar verzocht "eene bestek met begrooting te maken voor en tot de vernieuwing of herbouwing van de Israëlitische kerk te 's-Heerenberg". Hij beraamde de kosten op 1980,65 gulden. Het Rijk zou een bouwsubsidie verstrekken als 75% van dit bedrag aantoonbaar in kas zou zijn. Dit was nog niet het geval, maar met toezeggingen van derden werd verwacht dat dat binnen afzienbare tijd het geval zou zijn. Aldus werd op 28 december 1865 een subsidieverzoek ingediend bij koning Willem III. Vanwege een procedurele fout kwam het antwoord pas op 15 maart 1867. Het verzoek zou alleen in behandeling worden genomen als het vereiste eigen bedrag op uiterlijk 1 juni 1867 aantoonbaar in kas zou zijn. Dit leidde tot paniek, want waar moest dat geld in zo korte tijd vandaan komen?

Hierop richtten vijf 's-Heerenbergse notabelen een commissie "Voor den opbouw der Synagoge" op. Deze vijf waren:

• Burgemeester Van Hugenpoth tot Aerdt, voorzitter (katholiek)
• Dominee Rutgers van der Loeff, secretaris-penningmeester (hervormd)
• Jhr. mr. Van Nispen (hervormd)
• Dokter Hajenius (hervormd)
• Dokter Roding (katholiek)

Opvallend is dat pastoor Nales geen zitting had in deze commissie (maar wel twee andere katholieken). Wilde Nales niet, of was hij niet gevraagd?

Aan giften van joden zowel als niet-joden en de opbrengst van een loterij heeft de "Commissie van Vijf" uiteindelijk een bedrag van 858,05 gulden binnengehaald. Hierbij kwamen nog 200 gulden van de vorst Van Hohenzollern-Sigmaringen, een rijkssubsidie van 500 gulden en 200 gulden gespaard voor en in 1865. Dit bleek 76,31 gulden te weinig te zijn, maar dit restant zal door de joodse gemeente zelf zijn opgebracht.

Aanvankelijk was het plan een grotere synagoge te bouwen, maar dat bleek financieel niet uitvoerbaar. De nieuwe synagoge was dus net zo groot als de oude. De bouw begon op 11 juli 1870, waarna de inwijding plaatsvond op 2 juni 1871.

De synagoge is in gebruik geweest totdat in de Tweede Wereldoorlog de meeste 's-Heerenbergse joden werden afgevoerd naar concentratiekampen. Vrijwel allemaal hebben zij dat niet overleefd. Na 1945 is de synagoge niet meer in gebruik genomen. Mozes Bloemendaal, een van de allerlaatste joden in 's-Heerenberg, vroeg op 23 april 1947 aan de Hoofdsynagoge in Arnhem of het gebouw verkocht kon worden aan hotel Heitkamp. Dit is in 1949 gebeurd.

Detail luchtfoto 1927, centraal de synagoge.

Een foto uit 1931 vanaf Huis Bergh met in het midden het torentje van de synagoge.

Achter de synagoge; links de Boetselaersborg en in het midden de plaats waar de synagoge heeft gestaan.

Op de achtergrond is de synagoge te zien. Op de voorgrond dominee Sasse en zijn dochter Tineke.

Deze foto is gemaakt voor de garagedeur van Heitkamp met links de synagoge. De man aan de pomp rechts is de heer H. Wennekes en links de middelste jongen is Arnold Gunsing.

Herinneringsplaquettes

Ter herinnering aan de synagoge werden op 5 mei 1995 twee metalen herinneringsplaquettes onthuld. Hierbij waren nabestaanden van de joodse families uit 's-Heerenberg aanwezig.

De plaquettes bevinden zich op de buitenmuur van hotel Heitkamp, op de plek waar de synagoge heeft gestaan. De ene plaquette toont een afbeelding van de voormalige synagoge, op de andere staat de volgende tekst:

OP DEZE PLAATS STOND TOT 1949 EEN BESCHEIDEN 19E EEUWSE SYNAGOGE, EEN Z.G. SJOEL. ZE WAS DE KAPEL VAN DE KLEINE JOODSE GEMEENSCHAP DIE EENS IN 'S-HEERENBERG LEEFDE EN VOOR DE 2E WERELDOORLOG UIT CIRCA 30 PERSONEN BESTOND. IN 1943, TIJDENS DE DUITSE BEZETTING, WERDEN DE MEESTE JODEN DEZER GEMEENSCHAP NAAR KAMP WESTERBORK GEDEPORTEERD, VANWAAR ZIJ, ONWETEND OVER HUN LOT, NAAR EEN VERNIETIGINGSKAMP IN POLEN WERDEN AFGEVOERD. SLECHTS 6 PERSONEN ZAGEN KANS IN HET NABURIGE AZEWIJN ONDER TE DUIKEN, DOCH ZIJ ZIJN NA DE BEVRIJDING WEGGETROKKEN. GEEN FUNCTIE MEER HEBBEND, IS DE SYNAGOGE IN 1949 AFGEBROKEN OM DE UITBREIDING VAN HET HIER STAANDE HOTEL MOGELIJK TE MAKEN.

Foto's Benny Schuurman

Klik op de afbeeldingen voor een vergroting.

Men heeft nog naar de mogelijkheid gekeken om hier na de Tweede Wereldoorlog het nieuwe gebouw van de Sociëteit De Vriendschap weer op te bouwen, maar dit is niet gelukt.

Bron

• Old Ni-js nr. 75, blz. 9-12