Wapen van de graven van Bergh

Uit het wapen van de graven van Bergh zijn afgeleid het wapen van de stad 's-Heerenberg (tevens het wapen van de gemeente Bergh) en van de gemeente Montferland.

Inhoud

1 Beschrijving van het wapen
- 1.1 Het wapenschild
- 1.2 De schilddekking
2 Verwante wapens
3 Zie ook
4 Bronnen

Beschrijving van het wapen

Het wapenschild

Het wapen van
de graven van Bergh

Het oorspronkelijke wapen van Bergh is het wapen van de graven van Bergh. Een van de oudst bekende afbeeldingen van dit wapen bevindt zich op een waszegel van Hendrik van den Bergh dat hangt aan een oorkonde uit 1244 in het archief van het klooster Bethlehem. Het is aannemelijk dat het wapen teruggaat op Constantinus de Monte, de oudst bekende heer van Bergh.

Na de vorming van de gemeente Montferland per 1 januari 2005 is dit wapen op 21 november van dat jaar het officiële gemeentewapen. De beschrijving luidt:
In zilver een leeuw van keel, getongd, genageld en gekroond van goud, en een schildzoom van sabel, beladen met negen bollen van goud.
In de heraldiek hebben kleuren een eigen naam; keel is rood, sabel is zwart.

Het wapen is onder meer te zien:

boven de ingangspoort van Huis Bergh in 's-Heerenberg
op het schild van de linker wapenleeuw voor de hoofdpoort van Huis Bergh
op een glas-in-loodraam boven de kansel in de protestantse kerk in 's-Heerenberg
op grensstenen langs de oude grens tussen het graafschap Bergh en het hertogdom Kleef.
op de meeste Berghse munten
in het Wapenboek Gelre
in het Kroniekenhandschrift van 's-Heerenberg
in het karmelietenklooster in Boxmeer boven de toegangspoort en in enkele gebrandschilderde ramen in de kloostergang
op het graf van Oswald III van den Bergh in de basiliek van Boxmeer
op het graf van Herman Frederik van den Bergh in de Sint-Servaaskerk in Maastricht
op het pectorale van Ermgard van den Bergh in de schatkamer van de Sint Martinuskerk in Emmerik
op het persoonlijk zegel van Ermgard van den Bergh
op een wapensteen in de zijkant van een stuw bij Rijsbergen

Wanneer het Berghse wapen deel uitmaakt van de linker helft van een groter geheel, is het vaak in spiegelbeeld afgebeeld, zoals:

op de gevelsteen in een woning op de plaats van het voormalige kasteel Ulft
op de grafsteen van Elisabeth van den Bergh in de domkerk in Essen
op het Vredener Hongerdoek

Het aantal bollen in de schildzoom is in de loop der eeuwen niet constant en varieert in verschillende afbeeldingen van negen tot twintig. In de officiële beschrijving van het huidige gemeentewapen zijn het er negen, maar John Thoben heeft destijds een lans gebroken voor elf bollen, die bovendien bezanten moeten heten. De gemeente Montferland bleef vasthouden aan negen bollen dan wel bezanten, omdat dit het aantal is op het oudste zegel uit 1207. Bovendien is het wapen in deze vorm na beoordeling door de Hoge Raad van Adel bij koninklijk besluit vastgesteld.

Uitgaande van de aanname dat het wapen is ontstaan in de tijd waarin Constantinus de Monte aan de Eerste Kruistocht deelnam, kan over de samenstellende delen het volgende gezegd worden:

De rode leeuw (leeuw van keel) verwijst mogelijk naar Kılıç Arslan I, de Seltsjoekse sultan van Rum. In 1097, tijdens de Eerste Kruistocht, hebben de kruisvaarders hem tot twee keer toe een vernietigende nederlaag toegebracht. Kılıç Arslan is de Turkse spelling; andere vormen zijn Kilij Arslan en Qilij Arslan. De naam kan vertaald worden als "leeuw met het zwaard" of als "rode leeuw". Op veel kruisvaardersschilden en -vaandels werd na genoemde overwinningen een rode leeuw afgebeeld.
Het wapenschild is zilver van kleur. Dit komt overeen met het wapen van het Koninkrijk Jerusalem, de kruisvaardersstaat die in 1099 werd gesticht.
De schildzoom (de zwarte rand met bezanten) duidt een omsloten ruimte aan, zoals een burcht. Die kan verwijzen naar de motte Montferland, maar dit zou betekenen dat de zoom pas na Constantinus' aankomst in onze steek is toegevoegd. Meer voor de hand ligt dat de zoom al tijdens de kruistocht onderdeel was van het wapen.
Hierboven is al vermeld dat de bollen in de schildzoom bezanten zijn. Overigens verbeelden bezanten in de heraldiek niet noodzakelijkerwijs Byzantijnse munten; ze kunnen ook een weergave zijn van metalen beschermingsplaten die op het echte schild zaten. Meer algemeen is een bezant, ook penning genoemd, een metalen schijf (een koek) op een kleur. Meestal zijn bezanten van goud (in dit geval "op sabel"), maar zilveren bezanten komen ook voor.

De schilddekking

In heraldische afbeeldingen wordt een wapenschild vaak omgeven door een aantal attributen ofwel pronkstukken. Tezamen worden deze pronkstukken de schilddekking genoemd.

Van het wapen van de graven van Bergh zijn afbeeldingen met een volledige schilddekking bekend zoals die er zijn van bijvoorbeeld de wapens van de families De Stuers en Van der Renne. Wel is er een afbeelding met schilddekking van het wapen dat Willem II van den Bergh (1404–1465) voor 1433 voerde. Dit was een combinatie van de wapens van Bergh en van Polanen. Heer Willems grootvader was Jan II van Polanen, heer van Breda.

Uit de beschikbare afbeeldingen kan een schilddekking worden afgeleid.

De schildhouders zijn leeuwen, zoals te zien boven de toegangspoort van Huis Bergh en op het rouwbord van graaf Johan Baptist.
De helm, zoals de graaf van Bergh die in vol ornaat droeg, wordt gedekt door
- een helm- of dekkleed dat op zijn plaats gehouden door
- een wrong met daarop
- een rangkroon en
- een helmteken in de vorm van een baniervlucht. De helm staat met zijn attributen afgebeeld in het Wapenboek Gelre (zonder wrong). De rangkroon lijkt een gravenkroon zonder parels; de baniervlucht zijn (gestileerde) vleugels.
Op het lint onder het wapen staat het motto: Dominus protector vitae meae: a quo trepidabo. Dit is de eerste versregel van psalm 27 in het Latijn. Een letterlijke vertaling is "de Heer is de behoeder van mijn leven: wie zou ik dan vrezen?" In Nederlandse bijbels is de vertaling vrijer; in de Willibrordvertaling is het "De Heer is mijn licht en mijn heil: wie zou ik dan vrezen?"
In het wapen van heer Willem II houden de schildhouders ieder een toernooilans met een banier; rechts (voor de kijker links) met het wapen van Bergh, links (voor de kijker rechts) met het wapen van Breda.

Het wapen van Bergh met zijn schildhouders boven de toegangspoort van Huis Bergh
Het wapen van Hohenzollern-Bergh met zijn schildhouders op het rouwbord van graaf Johan Baptist
Het wapen van Bergh met helm, dekkleed, rangkroon en helmteken in het Wapenboek Gelre
Het wapen dat Willem II van den Bergh tot 1433 voerde met een volledige schilddekking

Verwante wapens

Berghse wapens

Andere verwante wapens

Het wapen van Bergh maakt deel uit van de wapens van een drietal inmiddels opgeheven bestuurseenheden. In alle gevallen telt de schildzoom elf bezanten.

Gemeente Didam, in combinatie met het wapen van de graven van Meurs
Gemeente Millingen aan de Rijn, in combinatie met de wapens van (met de klok mee) de heerlijkheden Bylandt, Arkel en Lynden
Waterschap van de Oude IJssel, in combinatie met de wapens van het graafschap Zutphen, de heerlijkheid Wisch en het graafschap Lohn.

De gemeente Millingen aan de Rijn is op 1 januri 2016 met de buurgemeenten Ubbergen en Groesbeek gefuseerd tot de gemeente Berg en Dal. Het wapen van de nieuwe gemeente combineert de belangrijkste elementen van de wapens van de drie voormalige gemeenten – in het wapen van Millingen aan de Rijn is dat het wapen van Bergh.

Het wapen is ook nog steeds onderdeel van het wapen van Hohenzollern.

Gemeente Didam

Gemeente
Millingen aan de Rijn

Waterschap van de
Oude IJssel

Gemeente
Berg en Dal

Hohenzollern

Het wapen van Richard van Cornwall

In de loop der tijden is meermaals opgemerkt dat het wapen van de heren en graven van Bergh identiek is aan dat van Richard van Cornwall (1209–1272), maar een rechtstreeks verband tussen beide wapens is nooit gevonden. John Thoben ging ervan uit dat zij een gemeenschappelijke oorsprong in het Heilige Land hadden, maar ook hij kon hiervoor geen rechtstreekse bewijzen aanvoeren.

Wel staat vast dat Richard van Cornwall in 1240 – anderhalve eeuw ná Constantinus – als kruisvaarder naar het Heilige Land is vertrokken. Hij kan Constantinus daar dus niet ontmoet hebben, maar hij kan het wapen er eventueel wel hebben gezien. Heraldische wapens zijn inderdaad tijdens de kruistochten ontstaan, toen gezichtsbedekkende helmen in zwang kwamen. Door merktekens op schilden kon men vriend toch van vijand blijven onderscheiden. Aanvankelijk waren wapens niet persoonlijk, maar herkenningstekens voor groepen personen. Zowel Constantinus als Richard kan het groepswapen als persoonlijk wapen hebben aangenomen. In elk geval werd Richard van Cornwalls wapen in 1244 al afgebeeld in de Historia Angolorum van Matthew Paris (zie onderstaande afbeelding). Toevallig of niet is dit hetzelfde jaar waarin Hendrik van den Berghs zegel in het klooster Bethlehem werd gemaakt (zie bovenaan deze pagina).

De theorie over een gemeenschappelijke oorsprong van de twee wapens doet wel enige vragen rijzen. Hoe en waar is het wapen in de anderhalve eeuw tussen Constantinus en Richard bewaard of gebruikt gebleven in het Heilige Land? Waarom heeft, voor zover bekend, niemand anders het wapen aangenomen?

Zou de frappante overeenkomst toch toeval zijn? Een rode leeuw op een wapen is geen zeldzaamheid. Zo was Richard van 1257 tot zijn dood ook Rooms koning van Duitsland als opvolger van graaf Willem II van Holland. Deze Hollandse graaf had, net als tegenwoordig de provincie Zuid-Holland, een rode leeuw als wapen, zij het zonder kroon. Een andere rode leeuw – mét kroon – die Richard gekend moet hebben, was die van het wapen van Cilicisch Armenië, het vaderland van Constantinus de Monte. Ongetwijfeld heeft hij ook andere wapens met een rode leeuw gekend. Een mogelijkheid (hoewel niet verder onderzocht) is dat Richard een van deze rode leeuwen heeft gecombineerd met het wapen van Cornwall.

Het wapen van Cornwall is een zwart schild met vijftien bezanten gerangschikt in een driehoek. De legende wil dat Richard in het Heilige Land krijgsgevangen werd gemaakt door de Saracenen en daarna met een losgeld van vijftien bezanten kon worden vrijgekocht. Een andere uitleg is dat de bollen doperwten zijn. Richard was ook graaf van Poitou in Frankrijk, en een verbastering of afkorting van Poitou is pois, Frans voor doperwten. Dit lijkt niet erg waarschijnlijk, want het wapen van Poitiers, de hoofdplaats van Poitou, is afgeleid van het wapen van Richard van Cornwall. Het verschil is dat de kroon van de leeuw is vervangen door drie Franse lelies. Een verhaal hoe de bezanten op het wapen van de graven van Bergh zijn terechtgekomen, is overigens niet aangetroffen.

Hoe het ook zij, een middag struinen door het internet leert dat de bronnen over deze en andere oude wapens vol staan met folklore, aannames, interpretaties, tegenstrijdigheden, vergissingen en fouten. Een eenduidig bewijs voor het een of het ander is niet te vinden. Het is weliswaar frappant dat de wapens van de graven van Bergh en Richard van Cornwall identiek zijn, maar hun ontwerp is niet zodanig uniek dat ze niet onafhankelijk van elkaar ontstaan kunnen zijn.