Joodse gemeenschap in 's-Heerenberg

Inleiding

De joodse gemeenschap in 's-Heerenberg is de titel van een serie die Jan Hoogakker schreef in Old Ni-js nrs. 26, 27, 28 en 29. Deze artikelen zijn in een herziene en aangevulde versie opnieuw verschenen in Old Ni-js nr. 75.

Aan de Joodse gemeenschap herinnert een informatiepaneel met een afbeelding van de voormalige synagoge (op betreffende pagina staat de tekst van bijbehorende plaquette).

In de eerst helft van de veertiende eeuw hebben er al joden in 's-Heerenberg gewoond; een gedenkboek noemt 's-Heerenbergse joden onder de slachtoffers van de vervolgingen van 1349-'50, een internationale pogrom waarbij de joden de schuld kregen van de zwarte pestepidemie die europa vanf 1348 teisterde. Ook in de tweede helft van de zestiende eeuw, toen er nog maar weinig joden in de Nederlanden woonden, werd in de plaats melding gemaakt van een joodse inwoner.

In het begin van de achttiende eeuw was er rond 's-Heerenberg een joodse misdadigersbende actief. In de tweede helft van de achttiende eeuw nam het aantal joodse inwoners van het stadje toe. De joodse begraafplaats langs de weg naar Zeddam moet al vóór 1752 bestaan hebben en een huissynagoge dateert van omstreeks 1793. De eerste permanente synagoge is vermoedelijk in 1801 gebouwd aan het Kattenburg.

In het begin van de negentiende eeuw was de joodse gemeenschap van 's-Heerenberg zo armlastig, dat de godsdienstonderwijzer ontslagen moest worden. Enige tijd later kon er weer een leraar aangesteld worden.

De joodse gemeente bereikte haar hoogste ledental in de zestiger jaren van de negentiende eeuw. In 1871 werd aan het Kattenburg (tegenwoordig Oude Poortstraat) een nieuwe synagoge gebouwd. Het kerkbestuur bestond uit twee man en was tevens verantwoordelijk voor het onderwijs.

Vanaf het einde van de negentiende eeuw tot aan de Duitse inval bleef het aantal joden in 's-Heerenberg constant. Het merendeel der joden in ’s-Heerenberg nam deel aan het algemene verenigingsleven in de plaats. Zij waren werkzaam in de handel, de slachterij en het bankwezen. Tijdens de bezetting is het overgrote deel van de 's-Heerenbergse joden gedeporteerd en vermoord. Enkelen overleefden door onder te duiken.

In 1947 werd de joodse gemeente opgeheven en bij die van Doetinchem gevoegd. De synagoge, die tijdens de oorlog geplunderd was, werd verkocht en doet sinds 1949 dienst als deel van hotel Heitkamp. De joodse begraafplaats aan de Zeddamseweg wordt door de plaatselijke overheid onderhouden.

Families

Bloemendaal Cohen Frank Hijmans Pienas Straus Zwaab

Aantal joden in ’s-Heerenberg en omgeving: 1809: 131 1840: 110 1869: 66 1899: 44 1930: 41

De namenlijst van 1813

In 1813 maakten de Kerkmeesters der Israëlitische Gemeente te 's-Heerenberg een lijst op met gegevens betreffende de Joodsche Bevolking. In 1943 werd deze lijst overgetypt en voor de juistheid ondertekend door de Gemachtigde voor Afstammingsbewijzen in het Departement van Binnenlandsche Zaken in Apeldoorn. De kerkmeesters die in 1813 de lijst ondertekenden waren P.O. Meijer Simons, Salomon Roodschild en Abraham Marcus.

• Salomen de Jong, oud 74 jaar met 1 dochter: Bloem oud 33 jaar
• Salomon Roodschild, oud 60 jaar, met 2 kinderen: Letje oud 3 jaar & Emanuel, oud 1 jaar
• Nathan Frank oud 55 jaar met 7 kinderen: Meijer Frank oud 16 jaar, Salomon Frank oud 14 jaar, Heijman Frank oud 11 jaar, Isaac Frank oud 8 jaar, Sara Frank oud 6 jaar Moses Frank oud 3 jaar, Sijbilla Frank oud 3/4 jaar
• Meijer Simons oud 55 jaar met 1 zoon: Isaac Simons oud 21 jaar, en zijn moeder oud 89 jaar.
• Liefman Pach, oud 48 jaar
• Abraham Marcus oud 60 jaar met 3 voorkinderen: Sander Heijmans oud 35 jaar, Simon Heijmans oud 33 jaar, Judith Heijmans oud 27 jaar.
• Isaac Frank oud 54 jaar met 1 dochter: Flora oud 8 jaar; en David Frank zijn broeder oud 47 jaar.
• Nathan Cohen oud 54 jaar met 2 kinderen: Simon oud 11 jaar & Vogel oud 8 jaar
• Abraham Rozenberg oud 40 jaar met 3 voordochters: Fraatje Koezel oud 15 jaar, Rachel oud 13 jaar & Judith oud 10 jaar. Hij heeft een zoon van zichzelf: David Rozenberg oud 3 jaar; Levij Hamburg oud 81 jaar zijn schoonvader, Marjanne oud 89 jaar zijn schoonmoeder.
• Weduwe Arons met 5 dochters: Rachel Arons 17 jaar, Sara Arons 15 jaar, Dina Arons 13 jaar, Ters Arons 6 jaar & Mina Arons 4 jaar.
• Levij Amsel, oud 8 jaar, een weeskind.
• Simon Levij oud 54 jaar "woonend te Elten" met 6 kinderen: Lena Levij oud 15 jaar, Sara Levij oud 12 jaar, Joseph Levij 9 jaar, Moses Levij 7 jaar, Bina Levij 5 jaar, Israel Levij 5 maanden
• Marcus Levij oud 52 jaar "woonend te Elten" met 2 kinderen: Geertruida Levij 11 jaar & David Levij oud 7 jaar
• Simon Swaap oud 58 jaar "woonend te Zeddam" met 2 dochters: Sijbilla Swaap oud 15 jaar en Klara Swaap oud 13 jaar.
• Nathan Frank oud 52 jaar "woonend te Zeddam" met 3 kinderen: Aaltje Frank oud 15 jaar, Eva Frank oud 12 jaar & Joseph Frank oud 9 jaar.
• Meijer Oser, oud 61 jaar, schoolmeester.

Patentlijsten 1806-1811

• Abraham David (kleine negotie)
• Levy David (kleine negotie / marskramers, kermis- en marktkooplui)
• Nathan David (kleine negotie / vleeschhouwer)
• Sander Heijman (kleine negotie)
• Meyer Isaac (kleine negotie / loterijloten)
• Abraham Marcus (kleine negotie / loterijloten / vleeschhouwer)
• Isaac Meijer (vleeschhouwer)
• Nathan Meijer (vleeschhouwer)
• Salomon Mindel (marskramers, kermis- en marktkooplui)
• Lifman Moses (kleine negotie / loterijloten)

Woonhuizen

(zie plattegrond)

• T.14: Abraham Marcus en weduwe (1821–1838)
• T.23: Izaak Cohen - 's-Heerenberg A 185, Simon Cohen en Roosjen de Leeuw (1888-1943)
• T.24: Salomon Roodschild (1802-1817), Hartog Goedhart (1829-1841), Levie Rosenberg en Julia Rubens (1895-1921)
• T.27: Simon Cohen - (1) Jette Gomperts (2) Sara David / zoon Isaak Cohen - Jeannetta de Winter (1828-1854)
• T.29: Hartog Goedhart en weduwe (1880-1884), Levie Rosenberg en Julia Rubens (1888-1895)
• T.41: Abraham Stern - Beile Dannenberg (1861-1862)
• T.59: Sallie Jacob - Helena Straus (1905-19..)
• T.65:
• T.66: Straus
• T.67:
• T.85: Sallie Straus (geb 26 juli 1888) - Dina Hamme (geb 23 oktober 1896) (Hajeniushuis)
• T.111:
• T.138:

Lommerdhouder

Omstreeks 1310 was de Bourgondische jood Abselone als een van de eerste lommerdhouders in Bergh gevestigd

Bronnen

• Old Ni-js nrs. 26, 27, 28, 29 en 75
• Bergh; Heren, Land en Volk
• Hans Kooger: Het oude volk (inzake lommerdhouder)

Externe link

Yad Vashem