Wederopbouwwoningen

Inleiding

In Nederland bestond na de Tweede Wereldoorlog lange tijd woningnood. Hiervoor is een aantal oorzaken aan te wijzen:

• door oorlogshandelingen waren veel woningen beschadigd of verwoest.
• tijdens de oorlog werden nauwelijks nieuwe woningen gebouwd.
• na de oorlog groeide de bevolking explosief.

Nieuwbouw van woningen en andere gebouwen werd bemoeilijkt door de beperkte beschikbaarheid van geld, bouwmaterialen en geschoolde bouwvakkers. Volkshuisvesting was daardoor zo'n groot probleem, dat de overheid al direct in 1945 besloot de nieuwbouw planmatig en centraal te leiden. Er werd een apart ministerie voor opgericht, dat uiteindelijk het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening ging heten. Dat was in 1965, het jaar dat, vrij arbitrair, wel gezien wordt als het einde van de periode van wederopbouw. In die twintig jaar zijn ook in de gemeente Bergh op grote schaal nieuwe woningen gebouwd. Zelfs in Elten zijn de tijd van het Drostambt (1949–1963) enkele van deze woningen verrezen.

Een groot deel van de nieuwbouw betrof sociale huurwoningen. In de wederopbouwjaren werden ze vaak als keuzeplanwoningen aangeduid, omdat ze gebouwd werden volgens een beperkt aantal kant-en-klare ontwerpen waarmee subsidie van het Rijk verzekerd was. Kenmerkend zijn het gebruik van bakstenen, de rode daken en de betonnen lijsten rond de voordeuren. Ook siermetselwerk werd vaak toepast, zoals rond de toiletraampjes of onder de venters, en uitkragingen onder de dakgoten. Keuzeplanwoningen zijn vooral in 's-Heerenberg gebouwd, maar in kleinere aantallen ook elders in Bergh. Naast woonhuizen verrezen er ook enkele bouwwerken met een andere functie.

Voor de organisatie en coördinatie van de herbouw van verwoeste boerderijen was al op 15 juli 1940 het Bureau Wederopbouw Boerderijen opgericht.

Woningtypen

Hieronder volgt een globaal overzicht van woningen en andere gebouwen uit de wederopbouwtijd. Een volledig overzicht in moeilijk te geven, ook al omdat het einde van de wederopbouwtijd niet gedefinieerd is.

Rijtjeshuizen

's-Heerenberg

De eerste naoorlogse uitbreidingswijk in 's-Heerenberg is het zogenaamde Nekkumplan uit 1947. Het omvat honderd woningen en bestaat bijna geheel uit rijtjeshuizen die werden gebouwd in de sociale huursector. In deze wijk, die direct ten oosten van de oude stad ligt, stamt het overgrote deel van de huidige woningen nog steeds uit de wederopbouwtijd.

Wethouder Schuurman legde op 1 april 1948 de eerste steen van het Nekkumplan. Dit was geen baksteen, maar een plaquette met de tekst 1–4–48 Den Ecken. De naam Nekkum is een verbastering van Den Ecke um als aanduiding van een grondstuk dat "om de hoek" lag. De namen Den Groote Neckum en Den kleinen Neckum staan al op de kaart van Theodorus Bücker uit 1727. Dit zijn nu straatnamen in het Nekkumplan (zie de lijst hieronder). Maar waar is de plaquette gebleven? Piet van Nispen stelde deze vraag al toen hij hoofdstuk 65 schreef van Bergh; Heren, Land en Volk, dat in 1979 verschenen is.

Eerstesteenlegging door wethouder Schuurman ‎

De Touwslagersbaan …

… in 1948

De wijk wordt globaal omsloten door: Touwslagersbaan Van Rooijenstraat Groenestraat De Brink Kostverloren Plantsoensingel Zuid

Daarbinnen liggen: Grote Nekkum Kleine Nekkum Victor de Stuersstraat Van Boetselaerstraat Schoolstraat Latkampstraat

Elders in Bergh

In Beek: Kleefsestraat 3–9 Pastoor van Angerenstraat 3–9 en 12–34 Peter Meistersstraat 1–5 Weemstraat 4–10 In Braamt: Pastoor te Rielestraat 4–24

In Kilder: Dr. Ariënsstraat 11–17 Schoolstraat 8–28 In Stokkum: Dr. Poelsstraat 3–9 Dorpsstraat 6–8 Gildestraat 22–28

In Zeddam: Oswaldusstraat 6–12 Bloemenbuurt: Anjerstraat Asterstraat Papaverstraat Tuinstraat Violenstraat

Twee-onder-een-kaphuizen

Verspreid in Bergh staan verschillende typen twee-onder-een-kaphuizen uit de wederopbouwtijd.

Halve verdieping

Links de twee-onder-een-kaphuizen aan het begin van de Papaverstraat in Zeddam

Een type dat zich duidelijk onderscheidt van de rest valt op door zijn steile zadeldak en kleine dakkapellen. De dakkapellen zijn nodig omdat de bovenverdieping zich direct onder het dak bevindt. Verdere kenmerken zijn de betonlijsten rond de voordeur en de uitkraging op de hoeken onder de dakrand. Het metselwerk is uitgevoerd in Noors verband met een gevelplint in halfsteensverband. Vaak zijn de schoorstenen zodanig geplaatst dat een tuitgevel gevormd wordt.

Dit type is te zien in:

• Marssestraat 9–11 in Azewijn (dakkapellen niet meer origineel)
• Graaf Hendrikstraat 6–12 in Braamt
• Nieuwstraat 20a–20b en 26–32 in 's-Heerenberg
• Pastoor van Sonsbeeckstraat 33–39 in Stokkum
• Papaverstraat 1–7 in Zeddam

De huizen aan de Hoge Distelweg 5–15 in 's-Heerenberg zijn vergelijkbaar: ze hebben eveneens een dakkapel, maar het dak is minder steil.

Aan Pastoor te Rielestraat 1–7 in Braamt en de Dr. Ariënsstraat 1–3 in Kilder staan ook twee-onder-een-kappers met anderhalve verdieping, maar zonder dakkapellen.

Hele verdieping

De woningen in Beek en Zeddam zijn gebouwd door aannemer Kleinpenning (zijn voorletters zijn TH.G.).
De Koningsstraat binnen de bebouwde kom van Zeddam heet nu Ettemanstraat.

Er zijn ook twee-onder-een-kaphuizen met een volledige verdieping boven de begane grond. Deze "blokken van twee" staan in de:

• Weemstraat 3–21 in Beek
• Dr. Ariënsstraat 5–7 in Kilder
• Pastoor Bluemersstraat 9–15 in Kilder
• Ettemastraat 10–28 in Zeddam

Aan de Lengelseweg 6–20 hebben vier twee-onder-een-kaphuizen van het type "rijtjeshuis" gestaan. Ze zijn in 2009 gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Hierdoor is er nu één woning meer, die nummer 20a heeft gekregen.

Winkelpand

Lengelseweg 2–4 en daarachter de nu afgebroken panden met de nummers 6–20. De rails van de trambaan liggen er nog.

De twee-onder-een-kapper op de Lengelseweg 2–4 in 's-Heerenberg is in 1948 gebouwd als winkelpand. Het is forser met karakteristiek betonlijsten om de voordeuren en om de badkamerramen daarboven. Onder de ramen op de begane grond is siermetselwerk toegepast.

De eerste winkeliers waren schoenmaker Bertus Ruikes op nummer 2 en kruidenier Mieneke Helmes op nummer 4.

Vrijstaande woningen

In de periode 1945–1965 zijn ook vrijstaande woningen gebouwd. Sommige zijn, of lijken althans, keuzeplanwoningen, andere zijn door een eigen architect ontworpen. Hieronder worden slechts enkele voorbeelden genoemd. Het is ook de vraag of alle vrijstaande woningen uit die jaren rücksichtslos tot de wederopbouwarchitectuur gerekend moeten worden.

• Pastoor te Rielestraat 2 in Braamt
• Slotlaan 20 in 's-Heerenberg (praktijk van vroedvrouw Wolswijk)
• Dr. Ariënsstraat 9 in Kilder
• Pastoor Bleumersstraat 17 en 19 in Kilder
• Schapenweg 29 in Zeddam

Verder zijn in de Slotlaan in 's-Heerenberg in de eerste helft van de jaren vijfig de even nummers 58–80 gebouwd. Deze riante woningen staan meest twee-aan-twee, maar zijn (behalve wellicht 76–78) geen twee-onder-een-kappers in de zin van twee gepaarde, al dan niet gespiegelde, woningen.

Andere gebouwen

Naast woningen zijn er ook gebouwen met een andere functie gebouwd.

• De rooms-katholieke kerk in Azewijn
• De rooms-katholieke kerk in Braamt
• De muziekschool in 's-Heerenberg
• Het gebouw van Openbare Werken in 's-Heerenberg
• De Laetare-basisschool in Kilder
• Het bejaardencentrum Sydehem in Zeddam (in 1993 afgebroken en vervangen)

Bronnen

• Old Ni-js 104, blz. 12-17
• Bergh; Heren, Land en Volk, blz. 397–401
• Kadaster, basisregistratie adressen en gebouwen