Grens

De grens die de voormalige gemeente Bergh scheidt van de Duitse gemeente Emmerik heeft pas sinds 1816 zijn huidige verloop. Van 1565 tot 1816 lag de grens een stuk zuidelijker; voordien was er geen duidelijk vastgestelde grens.

De grens van 1565 tot 1816

De grens van 1565 zoals John Thoben die met een stippellijn heeft aangegeven in zijn artikel over de Vier Heezen in Old Ni-js nr. 14 (1989).

Tot in het midden van de 16e eeuw was er geen vaste grens tussen het graafschap Bergh aan het hertogdom Kleef. Onvermijdelijk leidde dit meer dan eens tot conflicten. Zo was er in 1537 vanuit Emmerik een inval in Bergh, waarbij niet alleen schade werd aangericht, maar aan Berghse zijde ook enkele doden vielen.

Uiteindelijk legden graaf Willem IV van Bergh en hertog Willem V van Kleef op 12 november 1565 de grens tussen hun territoria bij verdrag vast. Het verloop van de grens is op nevenstaand kaartje weergegeven. De stad Emmerik lag ingeklemd tussen de Rijn en Bergh.

De grensstenen

De grenssteen aan de Hassentweg in Borghees is een van de kopieën van de steen in het Schlösschen Borghees, zodat de Berghse leeuw naar rechts springt. Het merkwaardige is dat het wapen van Bergh zich aan de Kleefse kant van de steen bevindt en, bij gevolg, het wapen van Kleef aan de Berghse kant.

Nog in hetzelfde jaar werden de eerste houten grenspalen geplaatst, die in 1566 werden vervangen door twaalf stenen grenspalen. Op deze stenen stond aan de Berghse kant het wapen van het graafschap Bergh en aan de Kleefse kant het wapen van het hertogdom Kleef, waar de emmer uit het stadswapen van Emmerik aanhing (zie de afbeeldingen hieronder).

Toen in 1568 de Tachtigjarige Oorlog uitbrak, koos graaf Willem IV de kant van de opstandelingen van zijn zwager Willem van Oranje. Koning Filips II van Spanje liet hierop graaf Willems bezittingen in beslag nemen en gaf opdracht alle afbeeldingen van zijn wapen te vernietigen. Het was daarna de Geldersche Rekenkamer die in oktober 1569 het bevel uitvaardigde binnen een maand te "doen breecken ende in stucken slaen alle die wapenen van de geexecuteerde en gebannen personen, soo wel verheven wapenen als die gegraveert oft geschildert zijn". Van het verwijderen van de Berghse wapens is een rekening opgemaakt, waarin staat dat "twelff waepenen die welcke gestaen hebben omtrent Emmerick in steenen posten gehouwen daermede die linnien van der graeffschap vanden Berghe ende die linnien van des furstendombs van Cleve affgepaelt waeren …aff tho brecken".

In 1606 of 1607 liet graaf Willems oudste zoon en opvolger Herman van den Bergh het Berghse wapen op vijf grensstenen weer aanbrengen, nu omringd door de keten van de Orde van het Gulden Vlies. Graaf Herman was in 1601 in deze Orde opgenomen. Om onbekende reden springt op deze grensstenen de Berghse leeuw naar rechts in plaats van links. Vier van deze grensstenen zijn bewaard gebleven, maar geen daarvan staat op zijn oorspronkelijke plaats. Ook zijn er ook enkele kopieën.

Originele grensstenen in Emmerik:

• In het Rheinpark aan de Parkring
• In het plantsoen op de splitsing Gerhard-Storm-Straße/ Dederichstraße. Het wapen van Bergh is nauwelijks meer te onderscheiden.

Originele grensstenen in Borghees:

• In het Schlösschen Borghees, direct bij binnenkomst naast de voordeur.
• Aan de Fasanenweg in het bos bij Schlösschen Borghees. Het wapen van Bergh is verwijderd.

Van de steen in het Schlösschen Borghees zijn ooit drie kopieën gemaakt. Die staan nu:

• aan de Hassentweg in Borghees bij de inrit naar het Gut Hassent
• op de hoek van de Verborgstraße en de Borgheeser Weg in Emmerik (hier in 2014 herplaatst vanuit Praest)
• bij de ingang van de Kreis Kleve Bauverwaltungs-GmbH aan de Dr.-Franken-Straße in Bedburg-Hau ten zuiden van Kleef

• 

  Wapen van het graafschap Bergh
• 

  Graaf Herman
  met de ordeketen van
  het Gulden Vlies
• 

  Wapen van het hertogdom Kleef
• 

  Wapen van de stad Emmerik

De grenswijziging van 1816

Al in 1795 wilde de toenmalige Bataafse Republiek de Kleefse enclaves inlijven als compensatie voor Maastricht en Zeeuws-Vlaanderen, die door Frankrijk geannexeerd waren. Er volgde een ingewikkeld en slepend overleg, waaraan behalve de Bataafse Republiek en Frankrijk ook Pruisen, het Koninkrijk Holland en het Groothertogdom Berg deelnamen (de twee laatstgenoemden vanaf 1806). De kwestie verdween van tafel bij de annexatie van 1810, toen met ons land ook de Kleefse enclaves Frans werden. De enclave Wehl werd toen bij de mairie 's-Heerenberg gevoegd en ging na een herindeling over naar de gemeente Zeddam. Toen Nederland na de Franse nederlaag in 1813 weer zelfstandig werd, dacht iedereen dat de Kleefse enclaves Nederlands zouden blijven. Dit was niet zo: ze gingen terug naar Pruisen. Uiteindelijk kwamen Nederland en Pruisen in 1815 op het Congres van Wenen tot een overeenkomst.

Nederland had inmiddels Maastricht en Zeeuws-Vlaanderen teruggekregen en kon Pruisen in ruil voor de enclaves alleen Schenkenschanz bieden. Dat vond Pruisen natuurlijk te weinig. Het liet toen zijn oog vallen op Emmerik, dat ingeklemd tussen de Rijn en Bergh nauwelijks ruimte had voor uitbreiding. Overeengekomen werd dat behalve Schenkenschanz ook de Vier Heezen, Leegmeer, Speelberg en Klein-Netterden Pruisisch zouden worden. Op 7 oktober 1816 werd in het Traktaat van Kleef de grens tussen Gelderland en Pruisen vastgelegd. Artikel 7 van dit traktaat omschrijft de grenswijziging tussen Emmerik en 's-Heerenberg, die op 1 maart 1817 werd geëffectueerd. Gelderland stond 19,59 vierkante kilometer af, zodat een kwart van het oppervlak van de huidige gemeente Emmerik (80 km²) voormalig Berghs gebied is.

De grens na 1816

Grensovergangen

De drie belangrijkste grensovergangen zijn:

• Grensovergang Bergh Autoweg. Deze grensovergang is gelegen op de overgang van de A12 naar de Duitse A3 vanuit de richting Arnhem richting het Duitse Ruhrgebiet. Bij de opening van de A12/A3 in april 1962 lag de grens tot augustus 1963 nog op de brug over de Wetering / Het Grenskanaal. In augustus 1963 kwam Elten weer bij Duitsland en kwam de grens op de huidige plaats te liggen - een verschil van circa 4,7 km!
• De Nieuwe Grens. Dit is de belangrijkste grensovergang in 's-Heerenberg waar het meeste verkeer overheen gaat. De overgang ligt ongeveer een kilometer oostelijk van de oude grens, en ligt aan de doorgaande weg tussen Doetinchem en Emmerich - de N827 die in Duitsland verder gaat als B220.
• De Oude Grens. Deze grensovergang ligt aan de rand van het historische centrum van 's-Heerenberg, op de 's-Heerenbergse Brug. Hier gaat de Emmerikseweg over in de Duitse 's-Heerenberger Straße.

In beide laatste gevallen is het riviertje de Wetering, ook wel Grenskanaal genoemd, de feitelijke grens. De oudere benaming voor de Wetering is de Wild. Deze benaming is aan de Nederlandse kant inmiddels grotendeels verdwenen. Alleen vanaf het moment dat de Wetering onder de A12 en verder door Duits gebied stroomt, heeft dit riviertje nog de benaming Wild.

Foto's van de Oude Grens

‎

• 

  Op 1 december 1912
• 

  Anno 1916.
• 
• 
• 

  Met een stukje kloostermuur.
• 

  Het Grenswisselkantoor met daarboven Resto Pleisterplaats.
• 

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

  De grensovergang omstreeks 1990

Er zijn diverse andere grensovergangen, het meerderdeel alleen bestemd voor fietsers en voetgangers. Deze grensovergangen zijn, van oost naar west:

De grensovergang Beek-Elten in de Eerste Wereldoorlog gezien vanuit Nederland. Het Duitse douanekantoor stond vlak naast het Nederlandse pand Eltenseweg 22, maar is jaren geleden gesloopt.

• De grensovergang de Zwarte Brug. Deze overgang ligt juist ten oosten van Industrieterrein 't Goor, bij het uiteinde van de Brede Steeg. Ook hier is het riviertje de Wetering de feitelijke grens. In de jaren 90 is hier een loopbrug gerealiseerd. Tot 1987 waren hier de resten van de Zwarte Brug zichtbaar. Helaas zijn deze resten nu verdwenen. Toen was er echter geen mogelijkheid hier de grens te passeren. Deze overgang is toegankelijk voor fietsers en voetgangers.
• Grensovergang de Linhorst. Deze grensovergang ligt ten westen van de Plantage, tussen 's-Heerenberg en Stokkum, en leidt naar de Emmerikse buurtschap Elsepaß. De Linthorsterstraat gaat hier over in de Duitse Lindhorstweg. Deze grensovergang is toegankelijk voor fietsers en voetgangers. Ook hier is het riviertje de Wetering weer de feitelijke grens.
• De fiets- en voetgangersovergang over de A12 tussen Stokkum en Elten, te midden van de Montferlandse bossen. Hierdoor is deze grensovergang en de route er naar toe zeer bezienswaardig. Deze grensovergang is tot op enkele meters afstand ook per auto bereikbaar, vanaf zowel Nederlandse als Duitse zijde. De Eltenseweg gaat hier over in de Duitse Rietbroek.
• Grensovergang de Boterweg. Deze voor fietsers en voetgangers toegankelijke grensovergang ligt in de bossen tussen Stokkum en Beek. In Duitsland komt de weg uit achter het Star-tankstation aan de Beeker Str. in Elten.
• Grensovergang Beek-Elten. Deze grensovergang ligt tussen de kerkdorpen Beek en Elten en is tevens voor auto's toegankelijk. De Eltenseweg gaat hier over in de Beeker Straße.
• Grensovergang de Zuider Markweg. Deze grensovergang ligt even ten westen van de grensovergang Beek-Elten, en is alleen voor fietsers en voetgangers toegankelijk. De Zuider Markweg gaat hier over in het Duitse Zum Waldkreuz.

Niet meer bestaande grensovergangen

In het verleden waren er nog meer grensovergangen:

• De grensovergang op de Edelhorster Brug. Dit bruggetje lag tussen het verlengde van de huidige weg Op den Dam in Azewijn, niet ver van de boerderij Edelhorst en kwam aan de Duitse kant uit bij de boerderij Frauenmaad, die direct over de grens aan de weg Zum Frauenmaad ligt. Het bruggetje is voor zover bekend in de 50er jaren verdwenen.
• De grensovergang aan het uiteinde van de Landerswal, die aan de Duitse kant verder gaat als Probstei. Deze overgang is bij de aanleg van de A3 begin 60er jaren verloren gegaan.
• Vroeger, voor april 1949 toen Elten bij Nederland kwam, lag de Hooge Heide in Duitsland. In het bos bij de Hulzenberg lagen verschillende bospaden die naar de Hooge Heide liepen. Toen Elten in 1963 weer bij Duitsland kwam vond een grenscorrectie plaats, waardoor de Hooge Heide in Nederland kwam te liggen. De grens verloopt daar nu net ten noordoosten van de A3.

Zie ook

De lezing van Jan Brauer getiteld "DE GRENS 1930-1940" in het Willem van den Bergh Centrum op 3 april 2023.

Emmerikseweg Grenskanaal Grenswijzigingen

Groene Grens Linthorsterbrug

Wetering Zwarte Brug

Nichts zu versteuern

Niets aan te geven, dit werd aan een passagier die uit de tram was gestapt gevraagd en verder wilde lopen over de grens. Maar......''

Bronnen

• Grenzsteine in Emmerich
• Neue Rhein Zeitung van 17 juli 2014 en d Rheinische Post van 18 juli 2014
• Bosgeschiedenis Rijn-Waal – Waldgeschichte Rhein-Waal, Martijn Boosten et al., Stichting Probos, Wageningen (2012), blz. 209
• Old Ni-js nr. 94, De grenswijzigingen van 1816–1817, blz. 22–25
• Old Ni-js nr. 96, Berghse havezaten I, blz. 7
• Bergh; Heren, Land en Volk, blz. 171
• Foto's: o.a. Sharon Maandag, Anton Welling jr. en Benny Schuurman