Bijdragen aan Berghapedia? Klik hier om je aan te melden !

Hervormde kerk in 's-Heerenberg: verschil tussen versies

Uit Berghapedia
Ga naar: navigatie, zoeken
(→‎Organisten)
 
(42 tussenliggende versies door 5 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
−
== Beschrijving ==
+
[[Bestand: Protestantse kerk sHb.jpg|right|300px|thumb|<center>'''De kerk met links de kosterswoning</center>]]
−
{|
+
[[Bestand:P1000637 bewerkt.jpg|thumb|right|300px|<center>'''De kerk (links) op een [[Tegeltableaus door kunstenaar W. Lenssinck|tegeltableau]] in het [[Gasthuis Sint-Gertrudis]] </center>]]
−
|- valign=top
+
De '''Nederlands Hervormde Kerk''' in [['s-Heerenberg]] is één van de twee kerkgebouwen van de [[Protestantse_Gemeente_'s-Heerenberg-Zeddam|Protestantse Gemeente 's-Heerenberg-Zeddam]].
−
|[[Bestand:Kopie van kulenburg.jpg|thumb|400px|Kopie Kulenburg-prent 1743]]  
+
 
−
[[Afbeelding:IMGP2029.JPG|thumb|400px|Hervormde kerk te 's-Heerenberg. Foto: Anton Welling jr.]]
+
==  Van slotkapel tot parochiekerk ==
−
|[[Bestand:Hervormde kerk en molen.jpg|thumb|200px|Kasteel Kerk Molen]]
+
Rechts van de toegangspoort naar [[Huis Bergh]] staat aan de [[Hof van Bergh]] 2 de '''protestantse kerk''' van [['s-Heerenberg]]. Deze [[Kerken en kloosters|kerk]] werd in [[1259]] door [[Adam I van den Bergh|Adam van den Bergh]] gebouwd als slotkapel en was gewijd aan de Heilige Pancratius. Er werd begonnen met twee priesters, die om de week twee missen opdroegen. De eerste mis was voor de overleden [[Graven Van den Bergh|heren van het kasteel]], familieleden en kennissen. De andere mis voor de nog in leven zijnde heren en andere voorname personen.
−
‎
+
 
−
|[[Bestand:Kopie van kerk bij kasteel.jpg|thumb|400px|Hervormde kerk te 's-Heerenberg voor de restauratie]] ‎
+
De slotkapel werd uitsluitend bezocht door de bewoners van het kasteel, want de [[Sint Oswalduskerk]] in [[Zeddam]] bleef parochiekerk voor de toen nog weinige inwoners van 's-Heerenberg. De afstand naar Zeddam was echter erg groot, omdat de huidige [[Drieheuvelenweg]] vaak onbegaanbaar was na zware regenval en gedeeltelijk doorploegd met diepe karresporen. Onveilig was het er ook. De weg liep door donkere bosjes en langs eenzame heideveldjes. Daardoor kwam het vaak voor dat men te laat of helemaal niet de Zeddamse kerk bereikte. Langzamerhand ontwikkelde de kleine nederzetting bij het kasteel zich tot een woonplaats van zo'n vijf à zeshonderd zielen, waardoor de behoefte aan een eigen kerk toenam.
−
[[afbeelding:Hervormde_kerk_interieur_kl.jpg|thumb|200px|Het interieur]]
+
 
−
|}
+
In [[1399]] was het zover. De slotkapel werd door de bisschop Frederik van Blankenheim van Utrecht tot parochiekerk verheven en losgemaakt van de Zeddamse moederkerk. [[Frederik III van den Bergh|Heer Frederik III]] liet de kapel toen aan de westzijde vergroten. In de stichtingsbrief van 1399 omschreef de bisschop de noodzaak voor de vorming om van de zelfstandige parochie 's-Heerenberg. De [[Oppervlaktewater|grachten]] van de stad waren de grenzen van de nieuwe parochie. Dirck Liefger werd tot eerste [[Pastoors en Kapelaans#'s-Heerenberg|pastoor]] van 's-Heerenberg benoemd. Hij werd kort daarna opgevolgd door Jacob Poppert, die 42 jaar lang de kerk heeft gediend.
 +
 +
[[Stokkum]] en [[Lengel]] bleven parochieel onder Zeddam en kwamen pas na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in [[1853]] bij de parochie 's-Heerenberg. In de [[vorige eeuw|20e eeuw]] werden zij zelfstandige parochies; Stokkum in [[1915]] met de bouw van de [[St. Suitbertuskerk|Sint Suitbertuskerk]] en Lengel aan het eind van de jaren zestig met de bouw van de [[Emmauskerk]].
 +
 
 +
De kleinzoon van heer Frederik III, [[Willem II van den Bergh|heer Willem II]], voltooide de kerk door de aanbouw van een drietal koren. Daarbij werd onder het priesterkoor een grafkelder voor de heren en latere graven van Bergh uitgegraven. Deze werkzaamheden werden in [[1447]] voltooid. In [[1450]] heeft de wijbisschop van Utrecht het vernieuwde kerkgebouw ingewijd.
 +
 
 +
De nieuwbouw bood plaats aan vele altaren. Allereerst het hoofdaltaar dat was gewijd aan de Heilige Pancratius en Gregorius. Dan waren er de altaren van Sint Antonius en Sint Sebastianus (de [[Patroon|patroonheiligen]] van de beide 's-Heerenbergse [[gilden]]), van Sint Petrus, de Heilige Magdalena, Sint Jan de Doper, Sint Catharina, de Heilige Driekoningen en de Heilige Maria.
 +
 
 +
Heer Willem II had zijn [[bijnaam]] de Rijke niet voor niets en liet dit merken ook. Hij schonk de kerk vele kostbaarheden, zoals kelken, missalen en ornamenten. Ook liet hij een mooi glasraam aanbrengen met zijn heraldische acht kwartieren.
  
−
[[Bestand:Kopie van h.jpg|400px|thumb|left]]
+
In [[1496]] liet [[Oswald I van den Bergh|graaf Oswald I]] op [[Begraafplaats NH kerk 's-Heerenberg|het kerkhof]] aan de noordoost kant van de kerk een vrijstaande houten [[Klokkentoren 's-Heerenberg|klokkentoren]] bouwen. Deze toren werd in [[1821]] afgebroken.
−
[[Afbeelding:Kerkeraad_NH_gem_Heerenberg_1930_kl.jpg|right|thumb|400px|De Kerkeraad omstreeks 1931 v.l.n.r. dhr. [[Vriezen, G.J.]] (eerste opzichter van Huis Bergh), dhr. Hamer (politieagent), domiee [[Sasse, Henri Marinus|Henri Marinus Sasse]], de heer [[Hofstraat, Johannes Wilhelmus|Hofstraat]] (vondeling) en meester [[Goede, Teun de|Teun de Goede]]]]
 
  
−
<br clear="all"/>
+
== In gebruik bij de protestanten ==
 +
Aan het eind van de [[:Categorie:Jaartallen 1500-1599|16e eeuw]] is de kerk met de Reformatie in protestantse handen overgegaan. Deze periode viel in de [[Tachtigjarige Oorlog]], toen niet alleen de stad en het kasteel, maar ook de kerk zwaar te lijden hebben gehad van oorlogshandelingen. Dit begon al meteen in [[1568]] toen Staatse troepen Huis Bergh belegerden en de kerk als legerplaats en paardenstal gebruikten. Toen in [[1600]] [[Joost van den Bergh]] in de grafkelder bijgezet werd, moesten er eerst balken voor de toegang worden weggeruimd. In [[1603]] stortte het dak boven het priesterkoor in.
  
−
Rechts van de ingangspoort naar [[Huis Bergh]] staat de '''Hervormde kerk'''. Oorspronkelijk was deze [[Kerken en kloosters|kerk]] door [[Adam I van den Bergh|Adam van den Bergh]] in [[1259]] gebouwd als slotkapel voor [[Huis Bergh]]. De kapel was gewijd aan de [[Heilige Pancratius]]. Er werd begonnen met twee priesters. Zij droegen om de week twee missen op. De eerste mis was voor de overleden heren van het kasteel, familieleden en kennissen. De andere mis voor de nog in leven zijnde heren en andere voorname personen.
+
In [[1610]] werd de puinhoop op het priesterkoor opgeruimd, waarna in [[1612]] het herstel van de kerk begon. Nog altijd herinnert een gedenksteen in de kerk aan de eerstesteenlegging door de kerkmeesters Gijsbert Twoeltters en Herman van Westhaven. Aan weerszijden van de tekst, ter hoogte van de namen, zijn gezichten uitgebeeld die wellicht de twee kerkmeesters voorstellen. Het priesterkoor was in zo'n slechte staat dat hierboven slechts een provisorisch dak werd aangebracht, dat in [[1688]] weer werd verwijderd. Daarbij werd ook een deel van de kerk afgebroken, zodat van het oostelijke deel niet meer dan een ruïne overbleef. Het dwarsschip en de westbouw zijn zonder veel veranderingen behouden gebleven en thans als kerk en kosterswoning in gebruik.  
−
De slotkapel werd zo aanvankelijk uitsluitend bezocht door de bewoners van het kasteel. De Zeddamse kerk, welke aan [[Sint Oswaldus]] was gewijd, bleef parochiekerk voor de toen nog weinige inwoners van [['s-Heerenberg]]. De afstand naar de Zeddamse parochiekerk was voor deze parochianen echter erg groot. Langs en over de huidige [[Drieheuvelenweg]], vaak onbegaanbaar geworden door een zware regenval en gedeeltelijk doorploegd met diepe karresporen, zochten de 's Heerenbergse kerkgangers hun weg. Onveilig was het er ook nog. De weg liep door donkere bosjes en langs eenzame heideveldjes. Daardoor kwam het vaak voor dat men te laat of helemaal niet de Zeddamse kerk bereikte. Langzamerhand ontwikkelde de kleine nederzetting bij het kasteel zich tot een woonplaats van zo’n vijf á zeshonderd zielen, waardoor de behoefte aan een eigen kerk toenam.
 
  
−
In [[1399]] was het zover. De slotkapel werd door de bisschop Rudolph te Utrecht tot parochiekerk verheven en losgemaakt van de Zeddamse moederkerk. In de stichtingsbrief van 1399 geeft men ook een omschrijving van de noodzaak om zelf een parochiekerk te bezitten. Tussen 1399 en 1450 werd de slotkapel door Frederik I van den Bergh aan de westzijde uitgebreid.
+
Met de inval van de [[Franse oorlog|Franse legers]] in het Rampjaar [[1672]] kwam er een tijdelijke ommekeer. De Fransen herstelden de rooms-katholieke eredienst zoveel mogelijk in de door hen bezette gebieden. Zo werd in 's-Heerenberg op 29 juli 1672 de kerk tot "den paepschen godtsdienst ingewyet", zodat de gereformeerden op [[Nije Raethuijs|het stadhuis]] diensten moesten houden en hun doden in de [[Gasthuiskapel|kapel van het gasthuis]] moesten bijzetten. Het merendeel van de bevolking zag deze ontwikkeling met vreugde aan; zij was voor het grootste deel katholiek gebleven.  
  
−
De grenzen van de nieuwe parochie bleven binnen de grachten van de stad 's-Heerenberg. [[Stokkum]] en [[Lengel]] bleven parochieel onder [[Zeddam]]. Pas na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in [[1853]] kwamen deze plaatsen bij de parochie 's-Heerenberg. Na de bouw van de Stokkumse [[St. Suitbertuskerk|Sint Suitbertuskerk]] in [[1915]] werd Stokkum een eigen parochie. Lengel werd eind jaren 60 een eigen parochie, na de bouw van de [[Emmauskerk]].  
+
De kerk bleef echter maar kort in katholieke handen: al in mei [[1674]] moest zij worden teruggegeven aan de gereformeerden. De katholieken gingen toen naar de hofkapel die inmiddels in Huis Bergh was ingericht en naar de [[huiskerk]] in het [[Kerkstraat 's-Heerenberg|Kerkstraatje]].  
  
−
Dirck Liefger werd in 's-Heerenberg tot eerste pastoor benoemd. Hij werd kort daarna opgevolgd door Jacob Poppert, die 42 jaar lang de kerk heeft gediend. De kleinzoon van heer [[Frederik van den Bergh]], Willem van der Leek, voltooide het kerkje door de aanbouw van een drietal koren. Deze werkzaamheden werden in [[1447]] voltooid. De koren werden met het vernieuwde kerkgebouw door de wijbisschop van Utrecht in [[1450]] ingewijd.  
+
De verdeling van de kerkelijke goederen in 's-Heerenberg tussen gereformeerden en katholieken bleef problematisch, tot [[Napoleon Bonaparte, Lodewijk|koning Lodewijk Napoleon]] bij besluit van 1 maart [[1809]] het kerkgebouw aan de gereformeerden toewees. De kosterswoning (die toen als school in gebruik was), de kerkklokken en het kerkhof werden gemeenschappelijk bezit. In [[1842]] verkochten de katholieken hun helft van de school en het kerkhof. De kerkklokken bleven gemeenschappelijk eigendom tot de katholieken ze in [[1897]] kochten en overbrachten naar de nieuwe [[Pancratiuskerk]].
  
−
De nieuwbouw bood plaats aan vele altaren. Allereerst het hoofdaltaar welke was toegewijd aan de Heilige Pancratius en Gregorius. Dan waren er de altaren van Sint Antonius en Sint Sebastianus, de [[Patroon|patroonheiligen]] van de beide 's-Heerenbergse gilden, van Sint Petrus, de Heilige Magdalena, Sint Jan Baptist, Sint Catharina, de Heilige Driekoningen en de Heilige Maria.
+
{|
 +
|- valign=top
 +
|[[Bestand:Gedenksteen protestantse kerk sHb 1612.jpg|thumb|300px|<center>'''De gedenksteen uit 1612</center>]]
 +
|[[Bestand:Gedenksteen protestantse kerk sHb 1926.jpg|thumb|333px|<center>'''De gedenksteen uit 1926</center>]]
 +
|}
  
 +
== De restauratie van 1925–1926 ==
 +
[[Bestand:Wapens in de Ned Hervormdekerk.jpg|300px|thumb|'''Het noordelijk kerkraam, aangebracht bij de restauratie van 1925-1926. '''<br><small>Van boven naar beneden en van links naar rechts zijn afgebeeld:<br>''1. Het oudst bekende [[Land van den Bergh|Berghse]] [[Wapen van de graven van Bergh|wapen]] van<br>[[Hendrik van den Bergh (vierde heer)]]''<br>''2. Het wapen van [[Frederik III van den Bergh|Frederik III]], zoon van [[Willem I van den Bergh|Willem I v.d. Bergh]]<br>en Sophia v. [[Bylandt|Bijland]]''<br>''3. Het wapen van [[Willem II van den Bergh|Willem II v.d. Bergh (van der Leck)]],<br>kleinzoon van Frederik III''<br>''4. Het wapen van [[Johan Baptist van Hohenzollern-Bergh]]''</small><br>[[Schuurman, B.C.J.A|Foto Benny Schuurman]]]]
 +
In de jaren [[1925]]–[[1926]] heeft [[Heek, Dr Jan Herman van|dr. J.H. van Heek]] de kerk in zijn huidige vorm laten restaureren. De grijs gepleisterde muren werden afgebikt en de blinde ramen werden vervangen door gebrandschilderde ramen. Binnen werd een galerij en een nieuwe consistoriekamer aangebracht. De petroleumlampen maakten plaats voor elektrische verlichting.
  
−
Willem, bijgenaamd de Rijke, had deze bijnaam niet voor niets en liet dit merken ook. Hij schonk de kerk vele kostbaarheden, zoals kelken, missalen en ornamenten. Ook liet hij een mooi glasraam aanbrengen met zijn heraldische acht kwartieren. Aan de noordkant van het koor heeft los van de kerk een klokketoren gestaan. Op de prent van [[1743]] is deze toren aan de linkerkant naast de kerk te zien. Volgens [[Schilfgaarde, Mr. A.P. van|Van Schilfgaarde]] zou het kunnen dat deze toren in [[1617]] gebouwd is, zoals tekeningen van Pronek uit die tijd laten zien. De drie klokken die er in werden gehangen kwamen van de bekende klokkengieter Geert van Wou uit Kampen.  
+
De restauratie was voltooid in december 1926. Van Heek had voor deze gelegenheid een gedenksteen ontworpen, die zijn dochter Christine Frederike Louise op vrijdag 24 december heeft onthuld. Op zondag 26 december volgde de inwijdingsdienst, die werd geleid door [[Leeuw, Gerardus van der|dominee Van der Leeuw]], voormalig predikant van 's-Heerenberg. Tijdens deze dienst voerden meerdere personen het woord, waaronder [[Zeydner, Willem Andries|dominee Zeydner]] van 's-Heerenberg en [[Buisman, Johannes Hugo|dominee Buisman]] van [[Zeddam]].
  
−
Door allerlei oorlogshandelingen tijdens de [[Tachtigjarige Oorlog]] heeft de kerk tegen het einde van de 16e eeuw het zwaar te verduren gehad en raakte de kerk sterk in verval. Van de oorspronkelijke laat-gotische kerk restte alleen nog het westelijke gedeelte. Het oostelijke deel, waarin zich het koor bevond en de grafkelder van de [[Graven|graven Van den Bergh]], stortte tijdens een zware storm in elkaar en ging zo geheel verloren. Nadat men in de jaren van 1610 tot 1612 de kerk flink aan het opknappen was geweest bleef het koor toch nog bouwvallig. Enkele jaren later ging het beter met de Hervormde kerk, terwijl de grafelijke familie katholiek was en dit ook bleef.  
+
Met het monumentale Weidtman-orgel uit [[1742]] is de kerk van historische betekenis voor de gehele streek. Het werd bij de restauratie van 1926 verplaatst van de galerij boven de ingang naar de westmuur. Begin [[1959]] is het orgel gerestaureerd door de firma Flentrop uit Zaandam.  
  
−
Maar toch kwam in [[1668]] Diderik van Els naar 's Heerenberg met tal van klachten. Van Els was lid van het Hof te Arnhem en kwam met ernstige vermaningen aan het adres van de magistraat en gravin Madeleine. Het aantal "paepsche stouticheden" nam toe in Bergh en daar moest maar eens een eind aan komen. De gravin, die hooghartige Franse madame, had in Stokkum zelfs met veel plezier carnaval gevierd. Dominee Crusius had bericht dat het werkelijk heel erg was geweest. Tussen 's-Heerenberg en Stokkum, bij de zogenaamde Hasenwinckel (bij het [[Buukebuske, 't|Buukebuske]]) was een kat onthoofd, mannen als vrouwen gekleed en omgekeerd reden in karossen en op paarden, ook de gravin had meegedaan en op het kasteel was in maskerade een ballet opgevoerd. De gravin nodigde nu Van Els uit voor een diner. Ambtman Herten reed met een koets en vier paarden de afgezant naar het kasteel. Daar werd Van Els "heerlick getracteert", en de gravin beloofde de besproken verbeteringen te zullen doorvoeren.
+
In [[1943]] werden bij opgravingen op het [[Begraafplaats_NH_kerk_'s-Heerenberg|kerkhof]] de fundamenten van het koor en de twee zijkoren gevonden. Bestaande graven en waardevol geboomte maakten verdere opgraving onmogelijk. Tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] heeft de kerk schade opgelopen die nadien werd hersteld.
  
−
Door de inval van de [[Franse oorlog|Franse legers]] kwam er in het Rampjaar [[1672]] een tijdelijke ommekeer. De Franse invallers herstelden zoveel mogelijk de rooms-katholieke kerk in door hen bezette gebieden. Zo werd te 's-Heerenberg op 29 juli 1672 de kerk tot "den paepschen godtsdienst ingewyet", zodat de gereformeerden op het stadhuis dienst moesten houden en hun doden in de kapel van het gasthuis moesten bijzetten. Het merendeel van de bevolking zag deze ontwikkeling met vreugde aan, zij bleven nu voor het grootste deel katholiek.  
+
In [[1949]] heeft J.H. van Heek de kerk een klok van de klokkengieter Hemony geschonken, afkomstig uit het carillon van de Wijnhuistoren in [[Zutphen]]. De klok werd opgehangen in de muuropening van de zuidgevel. In [[1967]] zijn de uit [[1821]] daterende banken hersteld en opnieuw geverfd. In de jaren [[1999]]-[[2000]] zijn het dak en de bovendakse muurwerken gerestaureerd. In de jaren erna is het interieur geschilderd en aangepast voor rolstoelgebruikers. In de kerk is ook een kosterswoning aanwezig.
  
−
Het gebruik van de Hervormde kerk door de katholieken duurde echter maar kort. In mei [[1674]] was de kerk alweer in gereformeerde handen. In de jaren daarna verliep alles rustig tussen katholieken en gereformeerden. Voor de katholieken was er nog de bestaande hofkapel en [[Huiskerk|de schuurkerk]] aan het kerkstraatje. De katholieke kerk tegenover het stadhuis dateert van [[1897]] en is toegewijd aan [[Pancratiuskerk|Sint Pancratius]]. Zoals op vele plaatsen, waar de Reformatie slechts een beperkte aanhang vond, was ook in 's-Heerenberg de Hervormde kerk veel te groot voor de gereformeerde gemeente. Het koor werd later ingericht als school, sedert het midden van de 19e eeuw functioneert deze ruimte als kosterswoning.
+
De kerk in 's-Heerenberg wordt vaak verhuurd aan bruidsparen uit binnen- en buitenland. In het naastgelegen kasteel Huis Bergh, kan men terecht voor het burgerlijk huwelijk en het verdere verloop van festiviteiten.
 +
De kerk leent zich ook uitstekend voor het geven van concerten.
  
−
In de jaren 1925-1926 restaureerde [[Heek, Dr Jan Herman van|Dr. J.H. van Heek]] de kerk in zijn huidige vorm. Met het monumentale Weidtman orgel uit [[1742]] is de kerk van historische betekenis voor de gehele streek.  
+
De kerk is sinds 31 januari [[1967]] een [[Monumenten|rijksmonument]] (nr. 9271).
 +
<br clear=all/>
  
−
Begin 1959 is het orgel gerestaureerd door de firma Flentrop uit Zaandam. In [[1967]] zijn de uit [[1821]] daterende banken hersteld en van een nieuw likje verf voorzien.
+
== Beeldmateriaal ==
 +
=== De restauratie van 1925–1926 ===
 +
<gallery>
 +
Bestand:Kopie van kerk bij kasteel.jpg|De kerk voor de restauratie
 +
Bestand:Restauratie kerk 1924-25 achterzijde kerk 2.jpg|Achterzijde kerk 1924-1925 ‎ 
 +
Bestand:5 restauratie kerk 1924-25 achterzijde kerk.jpg|Achterzijde kerk 1924-1925 ‎ ‎ 
 +
Bestand:4 restauratie kerk 1924-25 vriezen rosie evers 3.jpg|E.W.Rosie (Willem geb. 1863. Beroep metzelaar), Evers, J.Rosie Johan. Beroep metselaar en dhr. Vriezen Sr. foto 1924-1925.
 +
Bestand:4 restauratie kerk 1924-25 vriezen rosie evers 2.jpg
 +
</gallery>
 +
<gallery>
 +
Bestand:4 restauratie kerk 1924-25 vriezen rosie evers 1.jpg
 +
Bestand:3 restauratie kerk 1924-25 foto3.jpg
 +
Bestand:Restauratie kerk 1924-25.jpg ‎ 
 +
Bestand:Restauratie kerk 1924-25 W Evers en H Derksen.jpg ‎ 
 +
Bestand:Restauratie kerk 1924-25 achterzijde kerk 3.jpg
 +
</gallery>
 +
=== Vroeger en nu ===
 +
<gallery>
 +
Bestand:Protestantse kerk sHb RKD.jpg|Tekening van [[Stellingwerff, Jacobus|Jacobus Stellingwerff]] uit [[1720]]
 +
Bestand:Kopie van kulenburg.jpg|Ansichtkaart uit [[1961]] door H.A. Kuilenburg naar een gravure van [[Beijer, Jan de|Jan de Beijer]] uit [[1743]]
 +
Bestand:Rekenineg HW Derksen.jpg|Een rekening uit [[1900]] van met [[Derksen, Hendrikus Wilhelmus|H.W. Derksen]] voor metselwerk aan de bewaarschool, nu de kosterswoning
 +
‎Bestand:Hervormde kerk en molen.jpg|Kasteel, kerk, [[Torenmolen|molen]]
 +
Bestand:Slotpoort_met_kerk.jpg|De slotpoort met links de kerk
 +
‎Bestand:Kopie van h.jpg
 +
</gallery>
 +
<gallery>
 +
Bestand:Kerkeraad_NH_gem_Heerenberg_1930_kl.jpg|De Kerkeraad omstreeks 1931 v.l.n.r. dhr. [[Vriezen, G.J.|G.J. Vriezen]] (eerste opzichter van Huis Bergh), politieagent Hamer, [[Sasse, Henri Marinus| dominee Sasse]], [[Hofstraat, Johannes Wilhelmus|J.W. Hofstraat]] (vondeling) en meester [[Goede, Teun de|Teun de Goede]]
 +
Bestand: Interieur,_aanzicht_orgel,_orgelnummer_635_-_'s-Heerenberg_-_20359393_-_RCE.jpg|Interieur met orgel en [[Wapen De Stuers|gedenksteen De Stuers]]
 +
Bestand:IMGP2029.JPG|De kerk met rechts Huis Bergh en links [[Munt, De|de Munt]].<br> Foto: Anton Welling jr. ‎
 +
</gallery>
  
−
De [[Hervormde gemeente 's-Heerenberg]] is de huidige trotse eigenaar van deze fraaie kerk.
+
==[[Dominees]]==
 +
Voor een overzicht van alle predikanten in 's-Heerenberg wordt verwezen naar de aparte pagina over [[Dominees]]. In totaal heeft de kerk sinds [[1585]] zeker 43 predikanten gehad. Sinds [[1974]] worden de predikanten gedeeld met de [[Hervormde kerk in Zeddam]].
  
 
==[[Organisten]]==
 
==[[Organisten]]==
−
*Jan Hendrik Poelman (geboren 1782)
+
*Jan Hendrik Poelman (geboren [[1782]])
 +
*Arjen Houdijk ([[1952]]-[[2021]]) - cantor en organist van [[1997]] tot [[2008]]
 +
*Joop Agelink (februari [[1970]] t/m februari [[2024]])
 +
*Jos Thomassen (vanaf [[2015]] - nu)
 +
*Wim Brunsveld (vanaf [[1993]] - nu)
 +
*Sandra van Gog (huidige)
 +
*Jan-Willem Kruithof (huidige)
 +
 
 +
==[[Kosters]]==
 +
Sinds circa [[1734]] tot [[1936]] waren leden van de familie Botzen koster in deze kerk. Het ambt ging van vader op zoon. Bekend zijn onder andere:
 +
*Gerrit Jan Botzen ([[1780]] - [[1847]]) - koster tot [[1847]], opgevolgd door zijn zoon:
 +
*[[Botzen,_Bernardus_Philippus|Bernardus Philippus Botzen]] ([[1832]] - [[1893]]) - koster van 1847 tot [[1893]], opgevolgd door zijn zoon:
 +
*[[Botzen,_Lambertus|Lambertus Botzen]] ([[1858]] - [[1939]]) - koster van [[1894]] tot 1936 - de laatste Botzen.
 +
*[[Hofstraat,_Jan_Peter|Jan Peter Hofstraat]] ([[1894]] - ?) - december [[1935]] tot [[1977]], opgevolgd door zijn dochter:
 +
*J.C. Hofstraat – 1977 tot [[1988]]
 +
*mevr. D. Huntink – 1988 tot [[1992]]
 +
*dhr. T. Huntink – 1992 [[1999]]
 +
*dhr. en mevr. J.C. van den Berg en G.L. van den Berg-Wijngaard – 1999 tot [[2006]]
 +
*dhr. en mevr. E. van Rossum en A. van Rossum-Mostert – 2006 tot [[2011]]
 +
*Fred Heuvel – sinds [[2012]]
  
 
== Zie ook ==  
 
== Zie ook ==  
−
*[[Fotoalbum Nederlandse Hervormde kerk]]
+
*[[Fotoalbum Nederlands Hervormde kerk 1962]]
−
 
+
*[[Fotoalbum Nederlands Hervormde kerk 1925-2008]]
−
==Kaart==
 
−
<googlemap lat="51.874871" lon="6.241398" zoom="17">51.874871, 6.241398</googlemap>
 
−
 
 
  
−
==Bron==
+
==Bronnen ==
 
*Willie Bronkhorst
 
*Willie Bronkhorst
−
*Folder Actie 'Behoud ons monument' 1999/2000.
+
*[https://www.protestantsbergh.nl/kerk_in_sheerenberg Deze kerk op de website van de [[Protestantse Gemeente 's-Heerenberg-Zeddam]] ]
 +
*[[Bergh; Heren, Land en Volk]], blz. 91, 98-102, 177-178
 +
*''De klokkentoren op het kerkhof. Bouwhistorisch onderzoek van de restanten van een laat-middeleeuwse klokkentoren bij de N.H. kerk in 's-Heerenberg'', Wijnand Bloemink, [http://www.knob.nl Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond], 2001-6, blz. 185–1999
 +
*[http://www.rijksmonumenten.nl/monument/9271/sint-pancras-en-joriskerk/s-heerenberg/ Rijksmonument 9271]
 +
*[http://www.ecal.nu Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers], inleiding bij archieftoegang 0032: Hervormde Gemeente 's-Heerenberg 1617–1965
 +
*Dagblad ''Het Vaderland'' van 28 december 1926 op [http://www.delper.nl Delpher]
 +
*Folderactie 'Behoud ons monument' 1999/2000.
 +
*Foto's (kopieën) 1924-1925 enz.: [[Schuurman, B.C.J.A|Benny Schuurman]]
  
−
{{Onderwerp|Kerken en kloosters|Monumenten|'s-Heerenberg}}
+
[[Categorie: Kerken en Kloosters 's-Heerenberg]] [[Categorie:Rijksmonumenten 's-Heerenberg]] [[Categorie:'s-Heerenberg Hof van Bergh|Hof van Bergh 2]] [[Categorie:Jacobus Stellingwerff]]

Huidige versie van 26 sep 2024 om 18:05

De kerk met links de kosterswoning
De kerk (links) op een tegeltableau in het Gasthuis Sint-Gertrudis

De Nederlands Hervormde Kerk in 's-Heerenberg is één van de twee kerkgebouwen van de Protestantse Gemeente 's-Heerenberg-Zeddam.

Van slotkapel tot parochiekerk

Rechts van de toegangspoort naar Huis Bergh staat aan de Hof van Bergh 2 de protestantse kerk van 's-Heerenberg. Deze kerk werd in 1259 door Adam van den Bergh gebouwd als slotkapel en was gewijd aan de Heilige Pancratius. Er werd begonnen met twee priesters, die om de week twee missen opdroegen. De eerste mis was voor de overleden heren van het kasteel, familieleden en kennissen. De andere mis voor de nog in leven zijnde heren en andere voorname personen.

De slotkapel werd uitsluitend bezocht door de bewoners van het kasteel, want de Sint Oswalduskerk in Zeddam bleef parochiekerk voor de toen nog weinige inwoners van 's-Heerenberg. De afstand naar Zeddam was echter erg groot, omdat de huidige Drieheuvelenweg vaak onbegaanbaar was na zware regenval en gedeeltelijk doorploegd met diepe karresporen. Onveilig was het er ook. De weg liep door donkere bosjes en langs eenzame heideveldjes. Daardoor kwam het vaak voor dat men te laat of helemaal niet de Zeddamse kerk bereikte. Langzamerhand ontwikkelde de kleine nederzetting bij het kasteel zich tot een woonplaats van zo'n vijf à zeshonderd zielen, waardoor de behoefte aan een eigen kerk toenam.

In 1399 was het zover. De slotkapel werd door de bisschop Frederik van Blankenheim van Utrecht tot parochiekerk verheven en losgemaakt van de Zeddamse moederkerk. Heer Frederik III liet de kapel toen aan de westzijde vergroten. In de stichtingsbrief van 1399 omschreef de bisschop de noodzaak voor de vorming om van de zelfstandige parochie 's-Heerenberg. De grachten van de stad waren de grenzen van de nieuwe parochie. Dirck Liefger werd tot eerste pastoor van 's-Heerenberg benoemd. Hij werd kort daarna opgevolgd door Jacob Poppert, die 42 jaar lang de kerk heeft gediend.

Stokkum en Lengel bleven parochieel onder Zeddam en kwamen pas na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 bij de parochie 's-Heerenberg. In de 20e eeuw werden zij zelfstandige parochies; Stokkum in 1915 met de bouw van de Sint Suitbertuskerk en Lengel aan het eind van de jaren zestig met de bouw van de Emmauskerk.

De kleinzoon van heer Frederik III, heer Willem II, voltooide de kerk door de aanbouw van een drietal koren. Daarbij werd onder het priesterkoor een grafkelder voor de heren en latere graven van Bergh uitgegraven. Deze werkzaamheden werden in 1447 voltooid. In 1450 heeft de wijbisschop van Utrecht het vernieuwde kerkgebouw ingewijd.

De nieuwbouw bood plaats aan vele altaren. Allereerst het hoofdaltaar dat was gewijd aan de Heilige Pancratius en Gregorius. Dan waren er de altaren van Sint Antonius en Sint Sebastianus (de patroonheiligen van de beide 's-Heerenbergse gilden), van Sint Petrus, de Heilige Magdalena, Sint Jan de Doper, Sint Catharina, de Heilige Driekoningen en de Heilige Maria.

Heer Willem II had zijn bijnaam de Rijke niet voor niets en liet dit merken ook. Hij schonk de kerk vele kostbaarheden, zoals kelken, missalen en ornamenten. Ook liet hij een mooi glasraam aanbrengen met zijn heraldische acht kwartieren.

In 1496 liet graaf Oswald I op het kerkhof aan de noordoost kant van de kerk een vrijstaande houten klokkentoren bouwen. Deze toren werd in 1821 afgebroken.

In gebruik bij de protestanten

Aan het eind van de 16e eeuw is de kerk met de Reformatie in protestantse handen overgegaan. Deze periode viel in de Tachtigjarige Oorlog, toen niet alleen de stad en het kasteel, maar ook de kerk zwaar te lijden hebben gehad van oorlogshandelingen. Dit begon al meteen in 1568 toen Staatse troepen Huis Bergh belegerden en de kerk als legerplaats en paardenstal gebruikten. Toen in 1600 Joost van den Bergh in de grafkelder bijgezet werd, moesten er eerst balken voor de toegang worden weggeruimd. In 1603 stortte het dak boven het priesterkoor in.

In 1610 werd de puinhoop op het priesterkoor opgeruimd, waarna in 1612 het herstel van de kerk begon. Nog altijd herinnert een gedenksteen in de kerk aan de eerstesteenlegging door de kerkmeesters Gijsbert Twoeltters en Herman van Westhaven. Aan weerszijden van de tekst, ter hoogte van de namen, zijn gezichten uitgebeeld die wellicht de twee kerkmeesters voorstellen. Het priesterkoor was in zo'n slechte staat dat hierboven slechts een provisorisch dak werd aangebracht, dat in 1688 weer werd verwijderd. Daarbij werd ook een deel van de kerk afgebroken, zodat van het oostelijke deel niet meer dan een ruïne overbleef. Het dwarsschip en de westbouw zijn zonder veel veranderingen behouden gebleven en thans als kerk en kosterswoning in gebruik.

Met de inval van de Franse legers in het Rampjaar 1672 kwam er een tijdelijke ommekeer. De Fransen herstelden de rooms-katholieke eredienst zoveel mogelijk in de door hen bezette gebieden. Zo werd in 's-Heerenberg op 29 juli 1672 de kerk tot "den paepschen godtsdienst ingewyet", zodat de gereformeerden op het stadhuis diensten moesten houden en hun doden in de kapel van het gasthuis moesten bijzetten. Het merendeel van de bevolking zag deze ontwikkeling met vreugde aan; zij was voor het grootste deel katholiek gebleven.

De kerk bleef echter maar kort in katholieke handen: al in mei 1674 moest zij worden teruggegeven aan de gereformeerden. De katholieken gingen toen naar de hofkapel die inmiddels in Huis Bergh was ingericht en naar de huiskerk in het Kerkstraatje.

De verdeling van de kerkelijke goederen in 's-Heerenberg tussen gereformeerden en katholieken bleef problematisch, tot koning Lodewijk Napoleon bij besluit van 1 maart 1809 het kerkgebouw aan de gereformeerden toewees. De kosterswoning (die toen als school in gebruik was), de kerkklokken en het kerkhof werden gemeenschappelijk bezit. In 1842 verkochten de katholieken hun helft van de school en het kerkhof. De kerkklokken bleven gemeenschappelijk eigendom tot de katholieken ze in 1897 kochten en overbrachten naar de nieuwe Pancratiuskerk.

De gedenksteen uit 1612
De gedenksteen uit 1926

De restauratie van 1925–1926

Het noordelijk kerkraam, aangebracht bij de restauratie van 1925-1926.
Van boven naar beneden en van links naar rechts zijn afgebeeld:
1. Het oudst bekende Berghse wapen van
Hendrik van den Bergh (vierde heer)
2. Het wapen van Frederik III, zoon van Willem I v.d. Bergh
en Sophia v. Bijland
3. Het wapen van Willem II v.d. Bergh (van der Leck),
kleinzoon van Frederik III
4. Het wapen van Johan Baptist van Hohenzollern-Bergh
Foto Benny Schuurman

In de jaren 1925–1926 heeft dr. J.H. van Heek de kerk in zijn huidige vorm laten restaureren. De grijs gepleisterde muren werden afgebikt en de blinde ramen werden vervangen door gebrandschilderde ramen. Binnen werd een galerij en een nieuwe consistoriekamer aangebracht. De petroleumlampen maakten plaats voor elektrische verlichting.

De restauratie was voltooid in december 1926. Van Heek had voor deze gelegenheid een gedenksteen ontworpen, die zijn dochter Christine Frederike Louise op vrijdag 24 december heeft onthuld. Op zondag 26 december volgde de inwijdingsdienst, die werd geleid door dominee Van der Leeuw, voormalig predikant van 's-Heerenberg. Tijdens deze dienst voerden meerdere personen het woord, waaronder dominee Zeydner van 's-Heerenberg en dominee Buisman van Zeddam.

Met het monumentale Weidtman-orgel uit 1742 is de kerk van historische betekenis voor de gehele streek. Het werd bij de restauratie van 1926 verplaatst van de galerij boven de ingang naar de westmuur. Begin 1959 is het orgel gerestaureerd door de firma Flentrop uit Zaandam.

In 1943 werden bij opgravingen op het kerkhof de fundamenten van het koor en de twee zijkoren gevonden. Bestaande graven en waardevol geboomte maakten verdere opgraving onmogelijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de kerk schade opgelopen die nadien werd hersteld.

In 1949 heeft J.H. van Heek de kerk een klok van de klokkengieter Hemony geschonken, afkomstig uit het carillon van de Wijnhuistoren in Zutphen. De klok werd opgehangen in de muuropening van de zuidgevel. In 1967 zijn de uit 1821 daterende banken hersteld en opnieuw geverfd. In de jaren 1999-2000 zijn het dak en de bovendakse muurwerken gerestaureerd. In de jaren erna is het interieur geschilderd en aangepast voor rolstoelgebruikers. In de kerk is ook een kosterswoning aanwezig.

De kerk in 's-Heerenberg wordt vaak verhuurd aan bruidsparen uit binnen- en buitenland. In het naastgelegen kasteel Huis Bergh, kan men terecht voor het burgerlijk huwelijk en het verdere verloop van festiviteiten. De kerk leent zich ook uitstekend voor het geven van concerten.

De kerk is sinds 31 januari 1967 een rijksmonument (nr. 9271).

Beeldmateriaal

De restauratie van 1925–1926

  • De kerk voor de restauratie

  • Achterzijde kerk 1924-1925 ‎

  • Achterzijde kerk 1924-1925 ‎ ‎

  • E.W.Rosie (Willem geb. 1863. Beroep metzelaar), Evers, J.Rosie Johan. Beroep metselaar en dhr. Vriezen Sr. foto 1924-1925.

  • 4 restauratie kerk 1924-25 vriezen rosie evers 2.jpg
  • 4 restauratie kerk 1924-25 vriezen rosie evers 1.jpg
  • 3 restauratie kerk 1924-25 foto3.jpg
  • Restauratie kerk 1924-25.jpg
  • Restauratie kerk 1924-25 W Evers en H Derksen.jpg
  • Restauratie kerk 1924-25 achterzijde kerk 3.jpg

Vroeger en nu

Dominees

Voor een overzicht van alle predikanten in 's-Heerenberg wordt verwezen naar de aparte pagina over Dominees. In totaal heeft de kerk sinds 1585 zeker 43 predikanten gehad. Sinds 1974 worden de predikanten gedeeld met de Hervormde kerk in Zeddam.

Organisten

  • Jan Hendrik Poelman (geboren 1782)
  • Arjen Houdijk (1952-2021) - cantor en organist van 1997 tot 2008
  • Joop Agelink (februari 1970 t/m februari 2024)
  • Jos Thomassen (vanaf 2015 - nu)
  • Wim Brunsveld (vanaf 1993 - nu)
  • Sandra van Gog (huidige)
  • Jan-Willem Kruithof (huidige)

Kosters

Sinds circa 1734 tot 1936 waren leden van de familie Botzen koster in deze kerk. Het ambt ging van vader op zoon. Bekend zijn onder andere:

Zie ook

Bronnen

Overgenomen van "https://berghapedia.nl/index.php?title=Hervormde_kerk_in_%27s-Heerenberg&oldid=97987"