Hamaland

Het ontstaan van Hamaland

Hamaland (of Hameland) was een graafschap dat werd bestuurd door de graven van Hamaland. Het werd in de negende eeuw voor het eerste vermeld en eeft bestaan tot het einde van de elfde eeuw. Na de ondergang van Hamaland is op zijn grondgebied onder meer de heerlijkheid Bergh ontstaan.

Het graafschap Hamaland is gesticht door keizer Karel de Grote. Hij zag rond het jaar 800 dat zijn enorme rijk te groot was om rechtstreeks te besturen, en verdeelde het daarom in graafschappen. Aan het hoofd van elk graafschap stelde hij een graaf aan, die hij koos uit de hoge adel. De graaf was in zijn graafschap de plaatsvervanger van de keizer, dus een ambtenaar, en de titel en functie waren niet erfelijk. Hij was aanvankelijk dus niet graaf van Hamaland, maar graaf in Hamaland.

De graaf kreeg van de keizer land en goederen in bezit of leen, die hij weer in achterleen kon geven aan leden van de lagere adel. Zo kreeg het feodale leenstelsel, dat hier en daar al bestond, steeds vastere vorm. Door de binding van de leenman aan zijn leenheer en uiteindelijk aan de keizer, moest dit zorgen voor eenheid van bestuur, maar onder Karels opvolgers heeft het geleid tot versnippering van grond en macht. Ook werd de graventitel erfelijk.

In plaats van de benaming graafschap gebruiken sommige bronnen (ook) het woord gouw. Andere bronnen zien gouw (pagus in het Latijn) als benaming voor een bestuurseenheid die aan het graafschap voorafging. Bij de vorming van de graafschappen konden twee gouwen worden samengevoegd. Hamaland zou dan ontstaan zijn door samenvoeging van de gouwen Islo of Hisloa (IJssel) en Leomericke (Liemers). Aldus komen ook de benamingen gouwgraafschap en gouwgraaf voor.

Waar lag Hamaland?

De grenzen van Hamaland zijn moeilijk te achterhalen. Ze kunnen ook nooit precies zijn vastgelegd, want in die tijd waren er nog veel onbegaanbare wouden, moerassen en ander woest land. Ook zullen ze in de loop van Hamalands bestaan verschoven zijn. Reconstructies uit latere tijden komen tot verschillende resultaten, zoals de kaarten hieronder laten zien. In een beschrijving uit 1046 loopt de zuidgrens ter hoogte van Steenderen, maar er lijkt overeenstemming te zijn dat later de Rijn bij Emmerik de zuidgrens was. Over het verloop van de andere grenzen bestaat minder duidelijkheid. Lag de noordgrens bij Deventer of verder noordwaarts. Hoe vast lag de oostgrens?

Hierbij komt dat de graven van Hamaland vaak ook aangrenzende gebieden bestuurden. Ze waren ook graaf van de Veluwe, het Gooi, Salland en/of andere gebieden tot aan de Waddenzee.

Hieronder volgen enkele reconstructies van de grenzen van Hamaland. Klik op de kaarten voor een vergroting

• 

  - 1 -
• 

  - 2 -
• 

  - 3 -

1. Hamaland met gebied ten westen van de IJssel op de 18e-eeuwse kaart Frisiae antiqvae et veteris Brabantiae pars in pagos van J.F. Falken en J.G. Schmidt. De plaats en het jaar van uitgifte zijn niet bekend.
2. Hamaland met meer gebied ten westen van de IJssel en een onduidelijke grens met de Betuwe op de kaart Deutschland um das Jahr 1000 in de Allgemeiner historischer Handatlas van Gustav Droysen (Bielefeld en Leipzig, 1886)
3. Hamaland zonder gebied op de Veluwe en in de Betuwe op de kaart Gouwverdeeling omstreeks de 10e eeuw in de Geschiedkundige Atlas van Nederland in Zestien Kaarten van C.L. Brinkman (Amsterdam, 1890)

De ondergang van Hamaland

In 1017 overleed Diederik van Hamaland, de laatste mannelijke telg uit het geslacht van de graven van Hamaland. Het graafschap kwam toen in het bezit van zijn stiefvader Balderik van Duffelgouw, de tweede echtgenoot van zijn moeder Adela van Hamaland. Een jaar later ontnam de Duitse keizer Balderik al zijn bezittingen, waardoor Hamaland in handen kwam van Godfried II van Verdun, hertog van Neder-Lotharingen. Hoe deze overdracht precies heeft plaatsgevonden, is onduidelijk, maar Diederiks oudste dochter Adilla was getrouwd met Godfried II. In elk geval stierf Godfried II in 1023 kinderloos, waarna de verdere opvolging in Hamaland met de nodige moeilijkheden gepaard ging. In 1046 gaf keizer Hendrik III Hamaland aan het bisdom Utrecht. Daarmee hield Hamaland op te bestaan.

Het grootste deel van Hamaland (aangeduid als noordelijk Hamaland) werd vervolgens het graafschap Zutphen. Na het overlijden van graaf Otto II in 1113 erfde Constantinus de Monte een gebied in het zuiden van het graafschap en werd daarmee de eerste heer van Bergh.

Varia

Azewijn de oudste

De enige Berghse plaats die in de tijd van Hamaland al bestond, is Azewijn. Dit dorp wordt genoemd in een akte van ridder Geroward uit 828, waarin hij goederen, waaronder Azewijn, schenkt aan de Sint Maartenskerk in Utrecht. De Gerwardstraat in Azewijn is naar deze ridder vernoemd.

Achterhoek, Graafschap of Hamaland?

Er zijn voorstellen gedaan de namen Achterhoek en Graafschap te vervangen door de naam Hamaland. Een voorstander van deze naam was Kerst Zwart (1859–1935), onderwijzer in Lochem en nadien schoolhoofd in Ruurlo. Hij heeft een aantal boeken en vele artikelen geschreven over de natuur en de geschiedenis van de Achterhoek. Zijn boek Graafschapse geschiedenissen begint met een pleidooi voor de naam Hamaland. Achterhoekers hebben volgens Zwart niet veel op met de naam Achterhoek, terwijl Graafschap met een grote G eigenlijk met een kleine g bij het graafschap Zutphen hoort. Beide namen zijn veel jonger dan de "echte" namen van de omliggende gebieden als Twente, Salland, Veluwe en Betuwe.

Hamaland vandaag

Bergh ligt nog steeds in Hamaland. Toen Edwin Zweers in de aflevering van 2 oktober 2017 van de televisieserie Ridders van Gelre vertelde over de belangrijke rol die Hamaland speelde in de Gelderse geschiedenis, verscheen onderin beeld de tekst "Edwin Zweers woont in Hamaland". Omroep Gelderland maakte deze serie in samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen en Erfgoed Gelderland.

Hamaland is de naamgever van de Hamalandstraat, de Hamelandweg de Hamalandstraße en een straat die kortweg Hamaland heet.

Verder leeft de naam Hamaland voort in onder meer de Motorclub Hamaland in Winterswijk, de Scouting Hamaland in Doetinchem en het Sportcomplex Hamaland in Lichtenvoorde. De Hamalandroute is een toeristische autoroute van 250 kilometer door Twente, de oostelijke Achterhoek en het aangrenzende Münsterland. De route ligt buiten het historische Hamaland. De Stichting Hameland voor sociale werkvoorziening, die ook in 's-Heerenberg actief is geweest, is per 1 januari 2018 ontmanteld.

De Wiekense band Sound Selection bracht in 1984 het Wiekense Volkslied uit. In het eerste couplet komt Hameland voor:

Ken ie nog de plaats woar ie bunt geboren

Wej dan nog ‘t verschil tussen weit en ander koren

Ken ie nog 't Lengel en 't Hameland

Wèt ie 't Nöttenkempken en 't olde Klumpand

Joa dat was beste grond woar toen mien wiegsken stond

Hamaland en de Chamaven

De naam Hamaland wordt wel in verband gebracht met de Chamaven, die ooit de Achterhoek en het aangrenzende Westfalen bewoonden. Tussen de laatste vermelding van de Chamaven aan het einde van de vierde eeuw en het ontstaan van Hamaland in de negende eeuw, gaapt echter een gat van ruim vier eeuwen. Een mogelijk verband tussen deze twee namen is vooralsnog speculatie.

Coöperatieve Zuivelfabriek Hameland

Aan de Wiekenseweg in Gendringen is van 1906 tot 1972 de Coöperatieve Zuivelfabriek "Hameland" in bedrijf geweest. De eerste directeur was Sytze Dijkstra, die na 45 jaar dienst in 1951 met pensioen ging. Hij schreef daarna de studie "Het oude Hameland", die in 1953 aan de leden van de coöperatie werd aangeboden.

Bronnen

• Het oude Hameland door S. Dijkstra, uitgave in eigen beheer, Gendringen (1953)
• Hamaland op Wikipedia
• Relief in Tijd en Ruimte: Interdisciplinair onderzoek naar bewoning en landschap van Oost-Nederland tussen vroege prehistorie en middeleeuwen, Roy van Beek, Sidestone Press, Leiden (2011), blz. 122
• Varia:
  • Graafschapse geschiedenissen door Kerst Zwart, uitgeverij Thieme, Zutphen (1934), blz. 1–2
  • Omroep Gelderland, Ridders van Gelre
  • De Gelderlander , editie Achterhoek van 15 april 2017
  • Wiekens Volkslied op Wikipedia